el-EMÎRÜ’l-KEBÎR es-SÜNBÂVÎ
الأمير الكبير السنباوي
Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Ahmed es-Sünbâvî el-Mâlikî (ö. 1232/1817)
Mâlikî fakihi ve nahiv âlimi.
Aslen Mağribli olup Zilhicce 1154’te (Şubat 1742) Mısır’ın Asyût eyaletine bağlı Menfelût kazasının Sünbû bucağında doğdu. Emîr lakabı, Yukarı Mısır’da emirlik görevini yürüten dedesi Ahmed’e ait olup kendisi de bu lakapla meşhur olmuştur. Emîr Muhammed küçük yaşta Kur’an’ı öğrendikten sonra kıraat tâlim etti. Dokuz yaşında ailesiyle birlikte Kahire’ye gitti ve ilk tahsiline Ezher’de başladı. Önce nahivle ilgili Âcurrûmiyye metnini ezberleyen Emîr Muhammed daha sonra meşhur âlimlerin ders halkalarına katıldı; Muhammed b. Muhammed el-Büleydî, Ali b. Ahmed el-Adevî es-Saîdî, Hifnî, Necmeddin el-Gîtî, Ahmed b. Hasan el-Cevherî gibi hocalardan fıkıh, akaid, tefsir, hadis ve mantık tahsili yaptı. Ayrıca Ezher’de İbn Sûde et-Tâvûdî’den İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿ adlı eserini okudu. Birkaç yıl yanında kaldığı Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’den Hanefî fıkhını öğrendi. Yine ondan ve talebesi Muhammed b. İsmâil en-Neferâvî’den astronomi, hendese ve felsefe dersleri aldı. Özellikle Arap dili ve edebiyatı ile fıkıh alanında zamanının ünlü âlimlerinden biri oldu. Şöhreti Mağrib ülkelerine yayıldı; bu ülkelerden öğrenciler gelip kendisinden ders aldılar. Şâzelî tarikatına intisap eden Emîr Muhammed 10 Zilkade 1232 (21 Eylül 1817) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Sultan Kayıtbay’ın sarayına yakın olan Şeyh Abdülvehhâb el-Afîfî’nin kabri civarına defnedildi.
Eserleri. Emîr Muhammed fıkıh, tefsir, tasavvuf, Arap dili ve edebiyatı alanlarında birçok eser telif etmiş olup başlıcaları şunlardır: 1. el-MecmûǾ fi’l-fıķh. Mâlikî fıkhına dair olup Muħtaśarü’l-Emîr diye de anılan eser, Mâlikîler’in temel kaynaklarından olan Muħtaśarü’l-Ħalîl adlı kitapla aynı değerde sayılır. Müellif bu eserinde mezhepte tercih edilen görüşlere yer vermiştir. Kitap, yine kendisinin yaptığı bir şerh ve Hicâzî b. Abdülmuttalib el-Adevî tarafından yapılan başka bir şerhle beraber basılmıştır (Kahire 1281, 1304). 2. Đavǿü’ş-şümûǾ Ǿalâ şerĥi’l-MecmûǾ. Yukarıdaki eserine yazmış olduğu şerhe kendisi tarafından yapılan hâşiyedir. Hicâzî el-Adevî’nin el-MecmûǾa yaptığı hâşiye ile birlikte basılmıştır (Kahire 1304). 3. el-Kevkebü’l-münîr (Kahire 1321). Mâlikî fıkhıyla ilgilidir. 4. MatlaǾu’n~neyyireyn fîmâ yeteǾalleķu bi’l-ķudreteyn (Kahire 1896). Bu eser de Mâlikî fıkhına dairdir. 5. Menâsikü’l-Emîr (Kahire 1281). Hacla ilgilidir. 6. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi’l-ǾAşmâviyye (Kahire 1279, 1281). Abdülbârî el-Aşmâvî’nin ibadetlere dair el-Muķaddimetü’l-ǾAşmâviyye adlı eserine İbn Türkî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir. 7. el-Važîfetü’ş-Şâźeliyye (Muradâbâd 1887; Dımaşk 1302). Şâzeliyye tarikatının evrâdına dairdir. 8. en-Nuħbetü’l-behiyye fi’l-eĥâdîŝi’l-mekźûbe Ǿalâ ħayri’l-beriyye (nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut 1409/1988). 9. Ĥâşiye Ǿala İtĥâfi’l-mürîd (Bulak 1282; Kahire 1300, 1309). Abdüsselâm el-Lekānî’nin Cevheretü’t-tevĥîd’e yaptığı şerhin hâşiyesidir. 10. İtĥâfü’l-ins fi’l-Ǿalemiyyeti ve ismi’l-cins (Dımaşk 1302). Nahve dairdir. 11. Behcetü’l-ins ve’l-iǿtinâs şerĥu zâreni’l-maĥbûb fî riyâżi’l-âs (Kahire, ts.). 12. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi’ş-Şeyħ Ħâlid Ǿale’l-Muķaddimeti’l-Ezheriyye (Bulak 1286). Nahivle ilgilidir. 13. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi’l-Melevî Ǿale’s-Semerķandiyye fi’l-istiǾârât (Kahire 1281, 1301, 1308). 14. Ĥâşiye Ǿala Muġni’l-lebîb (Kahire 1299). İbn Hişâm’ın nahve dair Muġni’l-lebîb adlı eserinin hâşiyesidir. 15. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi İbn Hişâm li-Muħtaśari’ş-Şüźûr (Kahire 1285, 1303, 1305, 1307). İbn Hişâm’ın nahve dair kendi eseri Şüźûrü’ź-źeheb’e yaptığı şerhin hâşiyesidir (eserlerinin geniş bir listesi için bk. Brockelmann, GAL, II, 637; Suppl., II, 738).
BİBLİYOGRAFYA:
Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âsâr, III, 572-575; Serkîs, MuǾcem, I, 275, 473-474; II, 1980; Abdül-hay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 133-139, ayrıca bk. İndeks; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 362-363; Brockelmann, GAL, II, 637; Suppl., II, 738; Îzâhu’l-meknûn, I, 15, 116, 307, 347, 404, 578; II, 42, 74, 437, 449, 501; Hediyyetül-Ǿârifîn, II, 358; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 298 vd.; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 183-184; Muhammed b. Hasan el-Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî, Medine 1396-97/1976-77, II, 297.
Mehmet Şener