EKSEM b. SAYFÎ
أكثم بن صيفي
Ebû Hayde (Ebü’l-Haffâd) Eksem b. Sayfî b. Rebâh (ö. 612 m. [?])
Câhiliye devri şair ve hatiplerinden.
Temîm kabilesinin Üseyyid kolundan olup hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Meşhur Kûfe kadısı Yahyâ b. Eksem’in (ö. 242/857) atalarındandır. Şiirleri, hitabeti, hikmetli sözleri, isabetli görüşleri ve nasihatlarıyla şöhret bulmuş, dostluk,
fazilet, adalet, doğruluk, nefis terbiyesi gibi konularda fikir beyan etmiştir. Onun gerek cimrilik, yalan, hased, tembellik, dilencilik, âcizlik ve döneklik hakkındaki görüşlerinden, gerekse savaş, zenginlik, fakirlik, gazap, hilim, zulüm, mizah, güzel, çirkin, dostluk ve sevgi konularındaki fikirlerinden hayat felsefesini ve dünya görüşünü tesbit etmek mümkündür. Eksem b. Sayfî ensâb ilmini çok iyi bildiği için kabileler arasındaki soy, asâlet ve fazilet tartışmalarında hakemliğine başvurulurdu. Kabilesi içinde övünme ve yerme amacıyla yapılan şiir müsabakalarını sevmez ve bu tür yarışmalarda hakemlik yapmayı kabul etmezdi. Civardaki ülke ve kabilelerin reisleri onun görüşlerine değer verir, tavsiyelerini alırlardı. Hîre Meliki Nu‘mân b. Münzir’in güvenini kazandığı için zaman zaman ona elçilik ve müşavirlik yapmıştır.
Eksem b. Sayfî’nin müslümanlığı hakkında çeşitli rivayetler vardır. İslâmiyet’in ilk yıllarında Hz. Muhammed’in peygamber olduğunu haber alınca oğlu Hubeyş’i veya iki adamını Mekke’ye gönderdiği, Hz. Peygamber’in nesebini ve tebliğinin esaslarını araştırdığı, kabilesini toplayarak onlara bu davete uymalarını tavsiye ettiği ve bir müddet sonra öldüğü veya 100 kadar adamıyla Mekke’ye giderken yolda öldüğü rivayet edilmektedir. Ebû Hâtim es-Sicistânî bu olayı anlattıktan sonra, “Kim Allah ve Resulü uğrunda hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse onun mükâfatı Allah’a aittir” (en-Nisâ 4/100) meâlindeki âyetin onun hakkında nâzil olduğunu söylemektedir (Süyûtî, II, 207). Eksem’in İslâmiyet’le ilgili araştırmaları konusundaki rivayetler Eksem b. Ebü’l-Cevn ile Eksem b. Sayfî b. Abdüluzzâ hakkında da nakledilmektedir. İbn Abdülber, İbnü’l-Esîr ve İbn Hacer el-Askalânî bu rivayetleri değerlendirerek Eksem’in müslüman olmadığı sonucuna varmışlarsa da onun sözleri incelendiğinde en azından Yahudilik, Hıristiyanlık ve putperestliğin karıştığı bozuk akîde ve inançlardan uzak olan Hanîfler arasında yer aldığı söylenebilir.
Muammerûn*dan olan Eksem’in doksan küsur yıl yaşadığı ve hicretten önce öldüğü rivayet edildiği gibi 190, hatta 330 veya 340 yıl yaşadığı da ileri sürülmekte, Ömer Ferruh onun 612’de (Târîhu’l-edeb, I, 201-202), Ziriklî ise 630’da (el-AǾlâm, II, 6) öldüğünü söylemektedir. Eksem b. Sayfî hakkında Abdülazîz b. Yahyâ el-Celûdî’nin (ö. 332/944) Ahbâru Eksem adıyla bir eser kaleme aldığı rivayet edilmekte, ayrıca Ali Muhsin Îsâ ile (Bağdad 1409/1989) Muhammed Bedrî’nin (Beyrut 1407/1986) Eksem b. Sayfî adlı çalışmaları bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Hâtim es-Sicistânî, el-MuǾammerûn ve’l-vesâyâ, Kahire 1961, s. 14-24; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 76, 299; a.mlf., ǾUyûnü’l-ahbâr, I, 108, 246, 284, 319, 331; III, 5, 20, 88; İbn Abdürabbih, el-Ǿİkdü’l-ferîd (nşr. M. S. el-Aryân), Beyrut 1953, I, 70, 154, 157, 162, 233; II, 143, 154, 271, 306, 316; III, 11, 14, 34, 38, 87, 230; IV, 216; VI, 68-69, 196; İbn Miskeveyh, Câvidân - hıred (trc. Muhammed Şüsterî, nşr. B. Thirvatian), Tahran 1976, s. 331-392; İbn Abdülber, el-İstîǾâb, I, 128-134; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-gabe, I, 134-135; a.mlf., el-Kâmil, I, 622-623; İbn Hacer, el-İsâbe, I, 110-112; Süyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, Beyrut, ts., II, 207; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Bulûgu’l-ereb, I, 151-153, 306, 308-311; III, 172; Ahmed el-İskenderî – Mustafa İnânî, el-Vasît fi’l-edebi’l-ǾArabî ve târîhih, Kahire 1335/1916, s. 32-33; Hüseyin Hasan, AǾlâmü Temîm, Beyrut 1980, s. 104-106; Ömer Ferruh, Târîhu’l-edeb, I, 201-202; Afîf Abdurrahman, MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ, Beyrut 1403/1983, s. 29; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 6; IV, 29; Ahmed Zekî Safvet, Cevheretü resâǿili’l-ǾArab, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-İlmiyye), I, 25-30; M. J. Kister, “Aktham b. Sayfı”, EI² (Fr.), I, 355-356.
Asri Çubukçu