EDEBİYYÂT-ı UMÛMİYYE MECMUASI
أدبيات عموميه مجموعسى
1916-1919 yılları arasında İstanbul’da yayımlanan haftalık siyasî, edebî ve ilmî dergi.
Yayımına 22 Teşrînievvel 1332’de (4 Kasım 1916) başlanan ve son sayısı Mart 1919’da çıkan derginin imtiyaz sahibi Celâl Nuri (İleri), mesul müdürleri de değişik sayılarda Mehmed Celâleddin, Celâl Nuri ve Giridî Ahmed Sâkî idi. Orta boyda basılan dergi birkaç sayısı dışında on altı sayfa halinde ve cumartesi günleri çıkmıştır.
I. Dünya Savaşı’nın buhranlı günlerinde yayın hayatına giren dergi, bir defa hariç muntazam olarak yayımlanmıştır. Başlangıçta daha düzenli ve hatta bazı sayıları resimli iken sonradan tertip ve kâğıdı bakımından kalitesinde düşüş görülmüş, 2 Haziran 1917 tarihli 31. sayısından sonra yayımına üç ay süreyle ara verilmiş, 32. sayısı 8 Eylül 1917’de yeni bir sayı numarası verilerek çift numarayla çıkarılmıştır. 86. sayıdan itibaren tekrar eski numarası ile yayımlanan dergi toplam olarak 110 sayı çıkmıştır.
Tarihî, siyasî, dinî, coğrafî ve içtimaî konulara oldukça geniş yer verilen mecmuanın ağırlığını daha çok edebî konular teşkil etmiştir. Başlangıçta hemen her sayıda Celâl Nuri’nin o günkü edebî, kültürel veya siyasî olayları değerlendiren başmakale mahiyetinde bir yazısı yer almıştır. Ayrıca ilk sayıdan başlayarak 64. sayıya kadar yine her sayıda, “Bir Haftalık Târîh-i Harb” başlığı altında ve “hey’et-i tahrîriyye” imzasıyla, o hafta Avrupa ve Osmanlı cephesindeki savaşlarla ilgili önemli gelişmeler hakkında bilgi verilmiştir. Birçok sayıda Ahmed Refik’in Osmanlı tarihiyle ilgili yazıları bulunmaktadır.
25. sayının sonunda bir fihrist ve ayrıca iç kapakta “hey’et-i hâmiye ve kalemiyyemiz” ibaresi altında yazar kadrosunun yer aldığı bir liste verilmiştir. Bu liste dışında dergide başka bazı şair ve yazarlara da rastlanmaktadır. 62. sayıdaki diğer bir listede ise şu isimler yer almaktadır: Şehzade Abdülmecid Efendi, Fatma Âliye Hanım, Abdülhak Mihrünnisâ Hanım, Nigâr Hanım, Washington sefîr-i kebîri Ahmed Rüstem, Haydarzâde İbrâhim, Ahmed Sâkî, Hüdâvendigâr Valisi İsmâil Hakkı, Cebelilübnan mutasarrıfı İsmâil Hakkı, İsmâil Subhî, mütekaid Erkân-ı Harbiyye feriki Enver, Tahsin Nâhid, Sâmizâde Süreyyâ, Celâl Nuri, Cenab Şahabeddin, Cevad Rüşdî, Hüseyin Dâniş, Hüseyin Rahmi, Reşad Fuad, Rıza Tevfik, Sâmih Rifat, Sâmipaşazâde Sezâi, Sedad Nuri, Süleyman Nesib, Süleyman Nazif, Sabah’ın eski başmuharriri Sâlih, Ali Ekrem, Abdülcebbar Dehlevî, Abdülhak Hâmid, Ali Emîrî, Ali Nâci, Faik Âli, Mehmed Zeki, Faruk Nâfiz, İsmâil Hâmi, Hâfız Mehmed Refik, Muhsin Naîm, Mahmud Esad, Süleyman Şevket, M. Rüşdî, Mehmed Ali Tevfik, Mehmed Ali Aynî, Reşad Nuri, Abdülhak Şinasi ve Yûsuf Râzî.
Genel yayın siyaseti bakımından İslâmiyet’le Türklüğün birbirinden ayrılmaz iki unsur olduğu ve İslâmiyet’in gelişmeye engel teşkil etmediği, aksine gelişmeyi teşvik ettiği fikrini savunan mecmuanın ilk sayısında “Besmele” başlığıyla yazılan makalede mecmuanın takip edeceği yol özetle şu şekilde belirtilmektedir: “Muhârebe-i hâzıra ile Türkler’in tarihinde bir rönesans devri açılıyor... Harb-i umûmî uyanmamıza sebep oldu... İşte bu inkılâplar arasında fikrî gelişmeye ortak olmak, an‘anelerimiz dahilinde yenileşmeyi kolaylaştırmak, mütefekkirlerimize ve kalem erbabımıza bir tartışma sahası açmak maksadıyla bu Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası’nı tesis ediyoruz. Gayemiz İslâmî esaslar ve ırkımızın faziletlerine bağlı kalmak, dinimizin yüce gerçeklerini araştırmak, Osmanlılar’ın meziyetlerini muhafaza ve asrımıza göre takviye etmektir. Hiç
bir devletten geri kalmamak İslâmî bir mecburiyettir. İşte mecmuamız bu yolda hizmet edecektir”.
Devri içinde kültürel ve edebî açıdan belli bir ağırlığı olan dergide 9. sayıdan başlayarak 15. sayıya kadar tefrika halinde Âmedî Galib Efendi’nin Sefâretnâme’si yayımlanmış, Celâl Nuri’nin Türkçemiz (İstanbul 1917) adlı kitabıyla Abdülhak Hâmid’in Tayflar Geçidi (İstanbul 1917) piyesi hakkında eleştiri yazılarına da yer verilmiştir. Bazı sayılarda Sâmipaşazâde Sezâi’nin Abdülhak Hâmid ve Celâl Nuri’ye hitaben İsviçre’den gönderdiği mektuplara yer verilirken (nr. 11, 12) yine Sâmipaşazâde’nin “İsviçre Hâtıratı” başlığı altında Avrupa intibaları yayımlanmış (nr. 14, 15), ilk sayılarda Abdülhak Hâmid’in İbn Mûsâ (İstanbul 1917) adlı piyesinden bazı bölümler iktibas edilmiştir. Cenab Şahabeddin, Fâik Âli, Hâlid Fahri, Mehmed Emin, Vedat Örfî ve Nigâr binti Osman’ın daha çok şiirleriyle göründüğü dergide zaman zaman sanayi, demiryolu, ticaret ve ziraatla ilgili yazılar da yayımlanmıştır. Bunlardan başka “Çin Müslümanları ve Çin’de İslâm İhtilâlleri” (nr. 14, 15), Reşad Nuri’nin milliyet kavramı ile Millî edebiyat arasındaki münasebeti ele alıp incelediği ve Türk edebiyatının aktüel bir meselesine açıklık getirmeye çalıştığı “Edebiyyât-ı Milliyye Meselesi” (nr. 4, 9, 17) adlı makale serisi, Rıza Tevfik’in “Kümmeliyyet-i Beşeriyye Tasavvurunda Şark ile Garbın Farkı” (nr. 21, 23) başlıklı makalesi, derginin dikkati çeken diğer yazıları arasında yer almaktadır.
Dönemin önemli fikrî münakaşalarından biri kabul edilen ve Rıza Tevfik ile Sâmih Rifat arasında cereyan eden Medler’in menşei ve Zerdüşt’ün Türk asıllı olup olmadığı konusundaki meşhur “Zerdüşt” tartışması önce Âtî (nr. 77, 18 Mart 1334/1918) gazetesinde başlamış, daha sonra Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası’nda devam etmiştir (nr. 36/67, 11 Mayıs 1918-nr. 40/71, 8 Haziran 1918). Dergi 1 Ocak 1918’den itibaren yine Celâl Nuri’nin idaresinde ve hemen hemen aynı yazar kadrosuyla Âtî adlı günlük bir gazete çıkarmaya başlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Edebiyyât-ı Umûmiyye Mecmuası Koleksiyonu; Sadettin Nüzhet [Ergun], Sâmih Rifat, İstanbul 1934, s. LX-LXV; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Konya 1966, s. 422; Hasan Duman, Katalog, s. 98; Eski Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Toplu Katalogu, Ankara 1987, I, 62; TDEA, II, 446-447.
Ekrem Bektaş