EBÛ ZEYD el-ENSÂRÎ
أبو زيد الأنصاري
Ebû Zeyd Saîd b. Evs b. Sâbit el-Ensârî (ö. 215/830)
Basra mektebine mensup dil ve edebiyat âlimi.
119 (737) yılında Basra’da doğdu. Dedesi Ebû Zeyd Sâbit b. Zeyd el-Ensârî Hazrec kabilesinden olup Zeyd b. Sâbit başkanlığında Kur’ân-ı Kerîm’i toplayan heyet arasında yer almıştır. Ebû Zeyd kıraat ilmini ve Arap edebiyatını Ebû Amr b. Alâ ve Mufaddal ed-Dabbî, hadis ilmini de İbn Cüreyc, Saîd b. Ebû Arûbe gibi âlimlerden öğrendi. Talebeleri
arasında Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, İbn Sa‘d, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Ebû Dâvûd, Ebû Hâtim er-Râzî, Tirmizî ve Ebü’l-Aynâ gibi tanınmış âlim ve muhaddisler bulunmaktadır. İmam Şâfiî’nin dostu olan Ebû Zeyd, İmam Ebû Hanîfe ile de görüşmüş ve onun takdirini kazanmıştır.
İlme olan düşkünlüğü sebebiyle, Basra okuluna mensup olmasına rağmen geleneğin aksine Kûfeli Mufaddal ed-Dabbî’den ders almış ve ondan rivayette bulunmuştur. Halife Mehdî tanınmış âlimleri Bağdat’a çağırdığı zaman Ebû Zeyd’i de davet etmiştir.
Çağdaşları olan Halef el-Ahmer, Ebû Ubeyde ve Asmaî’nin onu otorite olarak kabul etmeleri ve Sîbeveyhi gibi bir âlimin ondan duyduklarını, “Sikadan duydum” diyerek rivayet etmesi Ebû Zeyd’in büyük bir dilci olduğunu göstermektedir. Müberred onun nahiv bilgisinin Halîl b. Ahmed, Sîbeveyhi ve Yûnus b. Habîb kadar olmamakla beraber lugat sahasında Yûnus derecesinde, nahivde Asmaî ve Ebû Ubeyde’den daha fazla bilgi sahibi olduğunu söyler. Câhiz, Ebû Ubeyd’in hata (lahn) yapmayan iki kişiden biri olduğunu kaydeder (el-Beyân ve’t-tebyîn, II, 221).
Ebû Zeyd el-Ensârî Basra’da vefat etti. Çağdaşları onun iffetli ve dindar olduğunu özellikle belirtmektedir. Kaderiyye taraftarı olduğuna dair iddiayı Ebû Hâtim er-Râzî reddetmiştir (bk. Yâkut, XI, 214). Ebû Dâvûd ve Tirmizî’nin sünenlerinde birer rivayeti yer alan Ebû Zeyd hakkında Yahyâ b. Maîn ile Ebû Hâtim er-Râzî sadûk* tabirini kullanmışlardır.
Eserleri. Başta dil ve edebiyat olmak üzere astronomi, meteoroloji ve botanik gibi çeşitli alanlarda otuzu aşkın eser telif ettiği kaydedilen Ebû Zeyd’in, çok azı zamanımıza kadar gelmiş olan eserlerinden dille ilgili olanları şevâhid yönünden çağdaşlarının eserlerine göre daha zengindir. Yayımlanan başlıca eserleri şunlardır: 1. Kitâbü’n-Nevâdir (en-Nevâdir fi’l-luga). Ebû Zeyd bu eserinde, Mufaddal ed-Dabbî’den öğrendiği nâdir şiirlerle bizzat bedevîlerden duyduğu bazı nâdir recezleri ve garîb tabirleri toplamıştır. Ahfeş el-Asgar ve Ebû Hâtim es-Sicistânî tarafından yapılan lugat açıklamalarıyla günümüze kadar gelen eseri ilk defa Saîd eş-Şertûnî (Beyrut 1894, Âtıf Efendi Kütüphanesi’ndeki [nr. 2777/1] nüshadan ilâvelerin eklendiği tıpkıbasımı Beyrut 1387/1967), daha sonra da Ebû Zeyd el-Ensârî ve bu eseri hakkında bir çalışması (bk. bibl.) bulunan Muhammed Abdülkādir Ahmed yayımlamıştır (Beyrut 1981). 2. Kitâbü’l-Matar. Yağmur hakkındaki Arap atasözleri ve tabirlerini ihtiva eden eser, R. Gottheil (JAOS, XVI [1895], s. 288-312) ve Luvîs Şeyho tarafından (Beyrut 1905 ve el-Bulga fî şüzûri’l-luga adlı eser içinde [s. 100-106] Beyrut 1908) neşredilmiştir. 3. Kitâbü’l-Libeǿ ve’l-leben. Ağız (yeni doğurmuş hayvanın ilk sütü) ve sütle ilgili kelime ve tabirleri ihtiva eden bu eseri de yine L. Şeyho el-Bulga fî şüzûri’l-luga içinde yayımlamıştır (s. 142-145). 4. Kitâbü’l-Hemz. L. Şeyho tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1911). 5. Kitâbü’n-Nebât. S. Nagelberg tarafından yayımlanmıştır (N. L. Kirchhein 1909). 6. Kitâbü’l-Emsâl. Bu eserden yapılmış bir seçmeyi, Halîl el-Atıyye Râgıb Paşa Kütüphanesi’ndeki (nr. 1476) nüshayı esas alarak neşretmiştir (el-Mevrid, XV [Bağdad 1986], sy. II, s. 77-79; diğer eserleri için bk. Sezgin, VIII, 77-79).
İbrâhim Yûsuf es-Seyyid tarafından Ebû Zeyd el-Ensârî ve eserühû fî dirâsâti’l-luga adıyla ilmî bir çalışma yapılmıştır (Riyad 1400/1980).
BİBLİYOGRAFYA:
Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, II, 221; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Sâvî), s. 237; Sîrâfî, Ahbârü’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn (nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî – Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî), Kahire 1955, s. 41-45; Tehzîbü’l-luga, I, 12-13; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Tabakatü’n-nahviyyîn ve’l-lugaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1984, s. 165-166; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 60; İbn Hazm, Cemhere, s. 373; Hatîb, Târîhu Bagdâd, IX, 77-80; İbn Hayr, Fehrese, s. 370-372; İbnü’l-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 125-129; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XI, 212-217; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 30-35; Nevevî, Tehzîb, II, 235-236; İbn Hallikân, Vefeyât (Abdülhamîd), III, 378-380; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, IX, 494-496; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, II, 126-127; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VII, 8-9; Safedî, el-Vâfî, XV, 200-202; İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 269-270; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, IV, 4-5; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 582-583; a.mlf., el-Müzhir, II, 42; Dâvûdî, Tabakatü’l-müfessirîn, I, 186-187; Keşfü’z-zunûn, I, 265, 723; II, 1114, 1203, 1383, 1409, 1447, 1450, 1451, 1454, 1459, 1465, 1466, 1471, 1703; Hânsârî, Ravzâtü’l-cennât, IV, 48-50; Serkîs, MuǾcem, I, 312; Brockelmann, GAL, I, 103-104; Suppl., I, 162-163; a.mlf., “Ebû Zeyd”, İA, IV, 61-62; a.mlf., “Abu Zayd al-Ansarı”, EI² (İng.), I, 167; Îzâhu’l-meknûn, II, 221, 262, 277, 284, 286, 305, 316, 318, 322, 325, 332, 333, 339, 341, 344, 348, 351; Sezgin, GAS, IV, 332-333; VII, 344; VIII, 76-80; C. Zeydân, Âdâb, I, 408; M. Abdülkâdir Ahmed, Ebû Zeyd el-Ensârî ve Nevâdirü’l-luga, Kahire 1980; Ahmed Şerkavî İkbal, MuǾcemü’l-meǾâcim, Beyrut 1407/1987, s. 57, ayrıca bk. İndeks.
Hüseyin Elmalı