EBÛ SEHL b. NEVBAHT
أبو سهل بن نوبخت
Abbâsîler’in ilk döneminde yaşayan astronom ve astrolog.
Astronomi, astroloji, edebiyat, kelâm ve siyaset gibi birçok alanda şöhret kazanmış olup Şiî olan ünlü Nevbaht ailesinin önde gelenlerindendir. Bu ailenin kurucusunun Şâhnâme’de adı geçen Gûderz’in oğlu Gîv olduğu söylenirse de adı bilinen ilk ferdi Hakîm (Fârisî) unvanıyla anılan, Halife Mansûr’un başmüneccimi ve muhtemelen Fî Serâǿiri ahkâmi’n-nücûm adlı eserin (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2951/7; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2684/2) yazarı olan Nevbaht veya Neybaht’tır.
Ebû Sehl’in asıl adının Hurşîdmâh (Harşâdmâh) Taymâzâ (Tîmâz)
Mâbâdâr Husrevâ Behşâd olması, özellikle bu ismin güneş ve ay kelimelerini içermesi, baba Nevbaht’ın ihtidâ etmesinden önce, muhtemelen Abbâsî hilâfetinin başlangıcında veya biraz önce doğmuş olabileceğini akla getirmektedir. Kaynaklarda kendisine Ebû Sehl künyesinin Mansûr tarafından verildiği belirtilir. Bu künyenin bilhassa o devirde ve o devri takip eden yıllarda yaygın şekilde kullanıldığı, büyük kısmı bu aileden gelmeyen pek çok kişinin bu künye ile meşhur olduğu bilinmektedir.
Mansûr’un hilâfetinin (754-775) sonuna doğru öldüğü sanılan babasının yerine başmüneccim olan Ebû Sehl, halifenin yakın adamlarından biri haline gelerek onunla birlikte 775 yılında hacca gitti. Mansûr’un halefleri Mehdî-Billâh (775-785) ve Hâdî-İlelhak (785-786) dönemlerinde saraydaki görevinin ne olduğu bilinmemekle birlikte Hârûnürreşîd zamanında (786-809) Hizânetü’l-hikme’de Pehlevîce’den ve diğer dillerden Arapça’ya tercüme yapmakla görevlendirilenler arasında onun adına da rastlanmaktadır. Hârûnürreşîd’in hilâfetinde sağ olduğu bilinen Ebû Sehl’in ne zaman öldüğü belli değildir. Her ne kadar kaynaklarda belirtilmiyorsa da hilâfet sarayındaki müneccimlik görevini ölünceye kadar sürdürdüğü düşünülebilir.
Eserleri. İbnü’n-Nedîm, Ebû Sehl’in çoğu bugün mevcut olmayan yedi kitabının adını vermektedir. Fuat Sezgin ise on bir risâle ve kitabını sayar (GAS, VII, 114). Bunlardan en çok bilineni Kitâbü’l-Yehbutân (Nehmutân) fi’l-mevâlîd olup bunun dışındaki başlıca kitapları da şunlardır: Delâletü’l-kevâkib (Tahran Meclis Ktp., nr. 6452’de bir kısmı var), Kitâbü’l-Müntehabât (Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Sefînetü’l-ahkâm adlı kitabına kaynak olan en önemli eseri), Kitâbü’t-Teşbîh ve’t-temsîl, Kitâbü Tahvîli sini’l-mevâlîd, Kitâbü’l-Feǿ li’n-nücûmî.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 225, 299-301; İbnü’l-Kıftî, İhbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 266-267; Abbas İkbal, Hânedân-ı Nevbahtî, Tahran 1933; Sezgin, GAS, VI, 60, 108; VII, 100-101, 114; Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften, s. 303; Seyyid Hasan es-Sadr, Teǿsîsü’ş-ŞîǾa, Beyrut 1401/1981, s. 363-364; AǾyânü’ş-ŞîǾa, VIII, 410-412; D. Pingree, “Astornomy and Astrology in India and in Iran”, ISIS, LIV (1963), s. 240; a.mlf., “Abu Sahl b. Nawbakt”, EIr., I, 369; L. Massignon, “Nevbaht”, İA, IX, 219; a.mlf., “Nevbahtî”, a.e., IX, 220; a.mlf., “Nawbakht”, EI² (İng.), VII, 1043-1044.
Cengiz Aydın