EBÜ’l-YÜMN el-ULEYMÎ
أبو اليمن العليمي
Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Uleymî el-Makdisî el-Hanbelî (ö. 928/1522)
Tarihçi, müfessir ve kadı.
13 Zilkade 860’ta (13 Ekim 1456) Kudüs’te doğdu. Hz. Ömer’in soyundan olup dedelerinden Ali b. Uleym’e nisbetle Uleymî diye meşhurdur. Başta babası Kādılkudât Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed (ö. 873/1469) olmak üzere Takıyyüddin Abdullah el-Kalkaşendî, Şehâbeddin Ahmed el-Umeyrî, Alâeddin el-Gazzî, Kādılkudât Nûreddin el-Mısrî, Burhâneddin İbrâhim el-Ensârî gibi devrin meşhur âlimlerinden fıkıh, hadis ve kıraat dersleri aldı. 880’de (1475) Mısır’a giderek Kādılkudât Bedreddin Muhammed es-Sa‘dî, Mısır Abbâsî Halifesi Mütevekkil-Alellah Ebü’l-İz, Sehâvî, Celâl el-Bekrî ve diğer âlimlerden dinî ilimler tahsil etti. 889’da (1484) Filistin’e döndü, Remle’de kadı olarak göreve başladı. İki yıl sonra Kudüs, Nablus ve el-Halîl kadılıkları da onun uhdesine verildi. 922 (1516) yılına kadar Kudüs kadılığı yaptı ve daha sonra emekliye ayrılıp Mescid-i Aksâ’da kitap yazmak, ders ve fetva vermekle meşgul oldu. Kudüs’te vefat etti ve orada defnedildi. Kabri Bâbü’l-esbât’ın doğusunda Cismâniye yakınlarındadır.
Eserleri. 1. el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kudüs ve’l-Halîl. Müellifin Vâkıdî, Ya‘kubî, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Üsâme b. Münkız, İmâdüddin el-İsfahânî, Yâkūt el-Hamevî, İzzeddin İbnü’l-Esîr, İbn Fazlullah el-Ömerî ve özellikle İbn Sürûr el-Makdisî ve Süyûtî gibi tarihçi ve coğrafyacıların kitaplarına ve kendi müşâhedelerine dayanarak yazdığı bu eser, yaratılıştan 900 (1494-95) yılına kadar Kudüs ve civarında meydana gelen olayları ve bu şehirlerle ilgili diğer bilgileri ihtiva eder. Uleymî 18 Zilhicce 900’de (9 Eylül 1495) yazmaya başladığı eserini kısa sürede tamamlamıştır. İki cilt olan eserin I. cildinde peygamberler tarihi, Kudüs’ün kuruluşu ve tarih boyunca aldığı isimler, Hz. Peygamber ve mi‘rac, Hz. Ömer ve Kudüs’ün fethi, Abdülmelik b. Mervân’ın yaptırdığı Kubbetü’s-sahre, Kudüs’ü ziyaret eden sahâbî ve tâbiîler, Kudüslü meşhur bilginler, Fâtımîler, Haçlılar döneminde ve Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin vefatına kadar Eyyûbîler devrinde Kudüs ve çevresinde cereyan eden olaylar anlatılmaktadır. II. ciltte Mescid-i Aksâ, Kudüs’teki diğer mescid ve medreseler, zâviyeler, mahalleler ve Memlük Sultanı Kayıtbay devrine (1468-1496) kadar el-Halîl şehrinin tarihi, Kudüslü âlimler ve burada kadılık yapanlar hakkında bilgi verildikten sonra Kayıtbay devri sonuna kadar meydana gelen olaylar anlatılmaktadır. Çeşitli kütüphanelerde (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 821, Esad Efendi, nr. 2076, 2375, Hamidiye, nr. 888, Laleli, nr. 1998, 1999; TSMK, nr. 6128-6132) yazma nüshaları bulunan eser ilk defa 1283’te (1866) Mısır’da Matbaatü’l-Vehbiyye’de basılmıştır. Kitap müsteşrik H. Sauvaire tarafından da Fransızca tercümesiyle (Histoire de Jérusalem et d’Hébron depuis Adam jusqu’à la fin du XV’eme siècle, Fragments de la chronique de Moudjiraddyn) birlikte yayımlanmış (Paris 1876) ve daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır (Necef 1968; Amman 1973; Kum 1410). el-Ünsü’l-celîl’in bizzat müellifi tarafından yazılan ve 901-914 (1495-1508) yılları arasında meydana gelen bazı olayları ihtiva eden bir zeyli de mevcuttur. Bu zeylin Leiden Kütüphanesi’nde (nr. 953) bulunan nüshası Kâmil Cemîl el-Aselî tarafından yayımlanmıştır (Dirâsât, XII/8, Amman 1985, s. 127-135). 2. el-Menhecü’l-ahmed fî terâcimi ashâbi’l-İmâm Ahmed. İbn Receb el-Hanbelî’nin (ö. 795/1393) Tabakatü’l-Hanâbile’sine zeyil olarak kaleme aldığı bu eser, Ahmed b. Hanbel’den başlayarak kendi
zamanına kadar Hanbelî âlimleri hakkında bilgi verir. Vefat tarihleri belli olanları tarih sırasına göre, diğerlerini ise alfabetik sıra ile anlatır. Çeşitli yazma nüshaları bulunan (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 2083; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Târih, nr. 811; Berlin, nr. 10.043) ve Tabakātü’s-sugrâ olarak bilinen eser, Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1963-1965; Beyrut 1403/1983). Kemâleddin el-Gazzî el-Menhec’e 1207 (1792-93) yılına kadar gelen bir zeyil yazmıştır. Bu iki eseri kaynak olarak kullanan Muhammed Cemîl eş-Şattî el-Bağdâdî de Muhtasarü’l-Hanâbile adlı bir eseri kaleme almıştır (Dımaşk 1339). 3. et-Târîhu’l-muǾteber fî enbâǿi men Ǿaber. Yaratılıştan 896 (1490-91) yılına kadar cereyan eden olayları anlatan umumi bir tarihtir (British Museum, Or., nr. 1544).
Ebü’l-Yümn el-Uleymî’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dürrü’l-mündad fî ashâbi’l-İmâm Ahmed (Hanbelî fukahası hakkında yazılmış bir biyografi kitabı olup et-Tabakatü’l-kübrâ adıyla bilinir); Fethu’rrahmân fî tefsîri’l-Kurǿân (iki cilt olup bizzat müellifi tarafından el-Vecîz adıyla ihtisar edilmiştir); İthâfü’z-zâǿir ve etvâfü’l-mukīmi’l-müsâfir; el-İǾlâm biǾayâni devleti’l-İslâm; Tashîhu’l-hilâfi’l-mutlak fi’l-MukniǾ; el-İthâf (Allâme el-Mirdâvî’nin Kitâbü’l-İnsâf adlı eserinin muhtasarıdır, bk. Kâmil Cemîl el-Aselî, Dirâsât, XII/8, s. 118-122).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-ahmed fî terâcimi ashâbi’l-İmâm Ahmed (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, I, nâşirin mukaddimesi; a.mlf., el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kudüs ve’l-Halîl, Amman 1973, Mukaddime; Keşfü’z-zunûn, I, 177, 305; II, 1731; İbnü’l-İmâd, Şezerât, VII, 316-317; VIII, 138; Serkîs, MuǾcem, I, 358; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 544; Brockelmann, GAL Suppl., II, 41-42; a.mlf., “Ulaymî”, İA, XIII, 22-23; Necîb el-Akıkı, el-Müsteşrikūn, Kahire 1980, I, 207; C. Zeydân, Âdâb, II, 192-193; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 108; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, V, 177; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 276; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleymân, Kitâbetü’l-bahsi’l-Ǿilmî, Mekke 1403/1983, s. 486; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1985, I, 226-229; Müneccid, MuǾcem, III, 115; Kâmil Cemîl el-Aselî, Mahtûtâtü fezâǿili Beytilmakdis, Amman 1405/1984, s. 105-112; a.mlf., “Mücîrüddin el-ǾUleymî el-Hanbelî, müǿerrihu’l-Kudüs, nassun cedîd Ǿan hayâtih ve nassu zeyli kitâbihi’l-Ünsi’l-celîl”, Dirâsât, XII/8, Amman 1985, s. 115-136; Mv.Fs., III, 160.
Abdülkerim Özaydın