DIMAŞKI, Şeyhürrabve
(شيخ الربوة الدمشقي)
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Tâlib el-Ensârî ed-Dımaşkı es-Sûfî (ö. 727/1327 [?])
İslâm kozmografya ve coğrafya âlimi.
654’te (1256) Dımaşk’ta doğdu. Sûfî nisbesinin yanında Şeyhu Hittîn ve Şeyhürrabve unvanlarıyla da tanınır. Çok zeki olup hemen her ilim dalıyla ilgilendiği rivayet edilir. Çağdaşı olan ve Safed’de kendisiyle görüştüğünü belirten Safedî, onun geniş bilgi sahibi olmadığını, ancak zekâ ve cesaretinden dolayı birçok konuda konuştuğunu, usûlü’d-dîn ve yemek dahil ilgilendiği çeşitli konularda yazdığı çok sayıda eserini gördüğünü söyler (el-Vâfî, III, 163). Dımaşkı, Dımaşk nâibi Efrem tarafından Rabve köyüne şeyh tayin edildi. Burada imam ve şeyh olarak hizmet etti. Hayatının sonuna doğru Safed’e gitti ve orada Emîr Seyfeddin Tengiz’in bîmâristanında vefat etti. İbn Hacer 727 (1327) yılında, Safedî ise muhtemelen 725’te (1325) öldüğünü söyler.
Eserleri. 1. Nuhbetü’d-dehr fî acâibi’l-ber ve’l-bahr. Dımaşkı’nin kozmografya ve coğrafya sahasında yazdığı en meşhur eseridir. Jeoloji ve minerolojiden tabii ve tarihî olaylara, sanatlara kadar çok geniş bir muhtevaya sahiptir. Bu
eserinden dolayı Dımaşkı, çağımız ilim tarihçileri tarafından olağan üstü sezgi ve düşünce kabiliyetine sahip bir bilgin olarak nitelendirilmiştir. Dımaşkı bu kitabını yazarken el-Mecistî’den ve yanlışlıkla Aristo’ya mal edilen (bk. Keşfü’z-zunûn, II, 1385) Kitâbü’l-Ahcâr ile Mes‘ûdî, Belhî, Bekrî, İdrîsî, İbn Vahşiyye, İzzeddin İbnü’l-Esîr ve Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in eserlerinden faydalanmıştır. Dokuz kısım ve yetmiş beş bölümden meydana gelen eserin Arapça metni August Ferdinand Mehren tarafından 1866’da St. Petersburg’da (bir dizinle birlikte tıpkıbasımı Leipzig 1923), yine Mehren’in yaptığı Fransızca tercümesi de Manuel de la Cosmographie du Moyen âge adıyla 1874’te Kopenhag’da yayımlanmıştır. 2. Kitâbü’s-Siyâse fî ilmi’l-firâse (Kahire 1300). Devlet adamlarının fizyonomilerinin incelendiği eserde fizyonomiyle astroloji mezcedilmektedir. Eserin astrolojiyle ilgili kısmı sonunda yer almaktadır. Müellif eserini hazırlarken Hipokrat, Aristo, Laodicealı Polemon ve İbnü’l-Arabî’nin yanı sıra İmam Şâfiî’nin Kitâb fî ilmi’l-kıyâfe, Ebû Bekir er-Râzî’nin Kitâbü’t-Tıbbi’l-Mansûrî, Fahreddin er-Râzî’nin Kitâbü’l-Firâse’sinden istifade etmiştir.
Dımaşkı’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: el-Makamâtü’l-felsefiyye ve’t-tercemâtü’s-sûfiyye (tasavvuf, fizik ve matematik üzerine yazılmış elli bölümlük eser); el-Cevâb (alâ) ehli cezîreti’l-Kıbrıs (Kıbrıs hıristiyanlarına karşı İslâmiyet’i müdafaa eden risâle). Brockelmann’ın Mehâsinü’t-ticâre (Kahire 1318) adıyla Dımaşkı’ye nisbet ettiği eser ise (GAL, II, 161) Ca‘fer b. Ali ed-Dımaşkı’ye ait olup tam adı el-İşâre ilâ mehâsini’t-ticâre’dir (bk. DİA, VI, 546-547).
BİBLİYOGRAFYA:
Safedî, el-Vâfî, III, 163-165; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 458-459; Keşfü’z-zunûn, II, 1385; Serkîs, MuǾcem, I, 881; Brockelmann, GAL, II, 161; Suppl., II, 161; a.mlf., “Dimeşkî”, İA, III, 588; C. de Vaux, Les penseurs de l’Islam, Paris 1921-26 → 1984, II, 34-37; Sarton, Introduction, III, 800-802; I. Krachkovsky, Târîhu’l-edebi’l-cogrâfiyyi’l-Arabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 386-389; Ziriklî, el-Alâm (Fethullah), VI, 170; Muhammed Kürd Ali, Künûzü’l-ecdâd, Dımaşk 1404/1984, s. 335-343; Remke Kruk, “Hedgehoks and their Chicks”, Zeitschrift für Geschichte der Arabischen-Islamischen Wissenschaften, II, Frankfurt 1983, s. 220-221; D. M. Dunlop, “al-Dimashkı”, EI² (İng.), II, 291; Cengiz Aydın, “Ca‘fer b. Ali ed-Dımaşkı”, DİA, VI, 546-547.
Sadettin Ökten