DEYRÜLCEMÂCİM
(دير الجماجم)
Halife Abdülmelik b. Mervân’ın valisi Haccâc ile ona isyan eden İbnü’l-Eş‘as arasındaki meşhur savaşın meydana geldiği yer.
Fırat’ın batı tarafında, Kûfe’ye 7 fersah uzaklıkta bulunan Deyrülcemâcim’in bu adla anılmasıyla ilgili çeşitli rivayetler vardır. Genellikle kabul edilen görüşe göre İyâd ile Behrâ kabileleri veya İyâd ile Sâsânîler arasında vuku bulan bir savaşta öldürülen pek çok kişinin kafa taslarının (cemâcim) burada gömülmüş olmasından dolayı bu mevkiye “Deyrü’l-cemâcim” (kafa tasları manastırı) denilmiştir.
Deyrülcemâcim İslâm tarihinde, Sicistan’ın fethiyle görevlendirilen İbnü’l-Eş‘as’ın Kûfe valisi Haccâc’ın emirlerine karşı gelerek ona isyan etmesiyle başlayan ve yenilgisiyle sonuçlanan savaş dolayısıyla meşhur olmuştur. İbnü’l-Eş‘as Sicistan’da bazı yerleri ele geçirdikten sonra bölgeyi tanımak ve haraç toplamak düşüncesiyle fetihlere ara verdi. Ancak Haccâc fetihlere derhal devam etmesini isteyince araları açıldı. Gönderdiği kuvvetlerin bozguna uğratıldığını gören Haccâc, bu defa bizzat sevk ve idare ettiği bir ordu ile İbnü’l-Eş‘as’ın üzerine yürüdü. Haccâc’ın ordusu Deyrülkurre’de, İbnü’l-Eş‘as’ın kuvvetleri de Deyrülcemâcim’de ordugâh kurdular. Burada yüz gün devam eden çarpışmalar sonunda İbnü’l-Eş‘as mağlûp olarak 82 (701) yılında Basra’ya çekildi (ayrıca bk. İBNÜ’l-EŞ‘AS, Abdurrahman b. Muhammed).
BİBLİYOGRAFYA:
Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 406; Ya‘kubî, Târîh, II, 277-279; Taberî, Târîħ (Ebü’l-Fazl), VI, 347-349, 361-366, 374-375; Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb (Abdülhamîd), III, 138-140; a.mlf., et-Tenbîh, s. 288-289; Yâkut, MuǾcemü’l-büldân, II, 503-504, 526; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IV, 461-465, 467-472, 478-482; Muhammed Ebü’l-Fazl-İbrâhim – Ali Muhammed el-Bicâvî, Eyyâmü’l-Arab fi’l-İslâm, Kahire 1394/1974, s. 475-485; J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukûtu (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1963, bk. İndeks; Muhammed Câsim Hammâdî el-Meşhedânî, “Hareketü Abdirrahmân b. Muhammed el-Eşas zıdde’l-hilâfeti’l-Ümeviyye”, el-Müerrihu’l-Arabî, XXVIII, Bağdad 1986, s. 81-83; M. Streck, “Deyrülcemâcim”, İA, III, 575-576; Saleh A. el-Ali, “Dayr al-Djamadjim”, EI² (İng.), II, 196-197.
Nuri Ünlü