DAHLÂN, Ahmed b. Zeynî

أحمد بن زيني دحلان

Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Zeynî Dahlân el-Mekkî (ö. 1304/1886)

Mekke müftüsü, tarihçi.

1232’de (1816) Mekke’de doğdu. Tahsili sırasında başta Mısırlılar olmak üzere Hicazlı, Hintli ve Mağribli âlimlerden ders gördü. Kendisi Şâfiî olmakla birlikte diğer fıkhî mezhepleri de öğrendi. Fıkıh ve hadis ilimlerinde, özellikle tarih sahasında meşhur oldu. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini ezberledi. Mescid-i Harâm’ın Necâbe adlı köşesinde ders verip öğrenci yetiştirdi. 1871 yılından itibaren Mekke’de Şâfiîler’in müftülüğüne ve şeyhü’l-ulemâlığa tayin edildi. Mekke’de ilk matbaa kurulunca bu müessesenin idaresini üzerine aldı. Daha önce basılmamış eserlerini burada bastırdı. 1886’da Mekke Şerifi Avnürrefîk, Osmanlı Valisi Osman Paşa ile anlaşmazlığa düştüğü zaman şerifin tarafını tuttu ve şerif Mekke’den Medine’ye çekilmek zorunda kalınca onunla birlikte Medine’ye gitti. Aynı yıl Medine’de vefat etti.

Dahlân tarih, fıkıh, hadis, mantık ve tasavvufa dair birçok eser yazmıştır. Çeşitli meseleler hakkında verdiği fetvalarla


devrinin tarihine ait kitapları meşhurdur. Dahlân dinî ve tarihî konular yanında Mehdîlik, Vehhâbîlik, Şiîlik, Ebû Tâlib’in imanı ve bazı tarikat şeyhlerinin durumu gibi ihtilâflı meseleler üzerinde de birçok kitap ve risâle kaleme almıştır. Şerif ailesine yakınlığı dolayısıyla XVIII ve XIX. yüzyıllara ait tarihî hadiseler hakkında hem yazılı hem de şifahî geniş ve sağlam bilgilere sahipti. Talebelerinden Ebû Bekir Osman b. Muhammed Şettâ el-Bekrî ed-Dimyâtî Nefĥatü’r-raĥmân (Tuĥfetü’r-raĥmân) fî menâķıbi seyyid Aĥmed Zeynî Daĥlân (Kahire 1305) adlı eserinde Dahlân’ın hayatını anlatmıştır.

Eserleri. 1. Târîħu’d-düveli’l-İslâmiyye bi’l-cedâvili’l-merđıyye. Müellif bu eserinde, kronolojik sırayı göz önüne almaksızın, Hz. Peygamber’den başlayarak kendi zamanına kadar gelen, tarihin çeşitli dönemlerinde özellikle Arabistan ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmuş Sünnî ve Şiî halifelerin ve hânedanların tarihini anlatır (Kahire 1306). 2. Ħulâśatü’l-kelâm fî beyâni ümerâǿi’l-beledi’l-ĥarâm. Hz. Peygamber zamanından XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar gelen Mekke tarihidir. Eserin 1095 (1684) yılına kadar olan kısmı Sincârî’nin tarihinin bir muhtasarıdır. Ancak son iki asırdan bahseden bölüm tamamen kendi telifi olup Mekke emîrleri ve bilhassa Vehhâbîler’in siyasî faaliyetleri için orijinal bir kaynak ve XIX. yüzyıl Mekke tarihine dair yegâne eserdir. Ħulâśatü’l-kelâm yayımlanmış olup (Kahire 1305; Mekke 1311) ayrıca adı zikredilmeyen biri tarafından bazı dipnotları ilâvesiyle ed-Dârü’l-müttehide li’n-neşr müessesesi tarafından Ümerâǿü’l-beledi’l-ĥarâm adıyla yeniden bastırılmıştır (Beyrut, ts.). 3. es-Sîretü’n-nebeviyye ve’l-âŝârü’l Muĥammediyye. es-Sîretü’z-Zeyniyye olarak da bilinen ve Hz. Peygamber’in hayatı, mûcizeleri ve hilyesine dair olan eser iki ve üç cilt halinde Mekke’de (1285), Kahire’de (1285, 1295, 1310, 1320), İstanbul’da (1929), ayrıca Nûreddin el-Halebî’nin İnsânü’l-Ǿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meǿmûn adlı eserinin kenarında (Kahire 1292, 1308) basılmıştır. 4. el-Fetĥu’l-mübîn fî feżâǿili’l-ħulefâǿi’r-râşidîn ve ehli’l-beyti’ŧ-ŧâhirîn. İlk dört halifenin ve Ehl-i beyt’in faziletleri hakkındadır (Kahire 1300, 1302). Eser es-Sîretü’nnebeviyye’nin kenarında da basılmıştır (Kahire 1310). Dahlân’ın Hz. Peygamber’in soyuna dair Meşâriķu’l-envâri’s-seniyye bi-feżâǿili zürriyyeti ħayri’l-beriyye adlı bir çalışması daha vardır (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 576, 54 varak). 5. el-Fütûĥâtü’l-İslâmiyye baǾde muđiyyi’l-fütûĥâti’n-nebeviyye. Hz. Ömer zamanından II. Abdülhamid’in ilk yıllarına kadar cereyan eden siyasî ve askerî gelişmeleri ele alan bir İslâm tarihidir. Eser Selçuklu ve Osmanlı fetihlerine, Türkler’in İslâm’a hizmetlerine geniş yer vermesiyle tanınır. Yazar burada Sudan’daki Mehdî hareketini çok geniş bir şekilde ele almıştır. Osmanlı Devleti’nin Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn devirlerinden sonra İslâm dünyasındaki diğer devletlerin en iyisi olduğunu, diğer birçok İslâm devletinde görülmeyen güzel vasıflara sahip bulunduğunu, büyük fetihler gerçekleştirdiğini, insanlar arasında ilmi, huzur ve sükûnu yaydığını, Ehl-i sünnet anlayışını hâkim kıldığını belirtir. Dahlân eserini, II. Abdülhamid’in Mekke’de matbaa kurulmasını emrettiğini, burada Arapça, Türkçe ve Cava dilinde eserler basılmaya başlandığını haber vererek tamamlar. el-Fütûĥât Mekke’de (1311) ve iki cilt halinde Kahire’de (1323, 1387/1968) yayımlanmıştır. 6. Esne’l meŧâlib fî necâti Ebî Ŧâlib. Eserde Ebû Tâlib’in müslüman olarak öldüğü görüşü savunulmaktadır (Kahire 1305). 7. ed-Dürerü’s-seniyye fi’r-reddi Ǿale’l-Vehhâbiyye. Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret ve tevessül* gibi meselelerde Vehhâbîler’in görüşlerini tenkit eden bu önemli risâle yayımlandığı zaman (Kahire 1299, 1319) büyük yankılar uyandırmıştır. Hindistanlı âlim Muhammed Beşîr es-Sehsevânî esere Śıyânetü’l-insân Ǿan vesveseti’ş-şeyħ Daĥlân adlı hacimli bir reddiye yazmış ve kitap Muhammed Reşîd Rızâ’nın takdimiyle basılmıştır (Dehli 1308/1890). 8. Risâle fî keyfiyyeti’l-münâžara maǾa’ş-ŞîǾa ve’r-reddi Ǿaleyhim (Kahire 1323). 9. Risâle fi’r reddi Ǿale’ş-şeyħ Süleymân Efendi. Mekke’de bulunan Nakşî tarikatı şeyhi Türk asıllı Süleyman Efendi’nin aleyhinde yazdığı bir risâledir (Mekke 1301). 10. Şerĥu’l-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm’un (ö. 723/1323) Arap diline dair meşhur eserinin şerhidir (Kahire 1297, 1299, 1301, 1305, 1306, 1311; Mekke 1305, 1314; Medine 1304). 11. el-Ezhârü’z-Zeyniyye fî şerĥi metni’l-Elfiyye. İbn Mâlik’in nahve dair el-Elfiyye’sinin şerhidir (Bulak 1294). 12. İǾrâbü “câǿe Zeydün” ve mesâǿilü taŧbîķıyye fi’n-naĥv ve’l-luġa (Cidde 1986). 13. Tenbîhü’l-ġāfilîn muħtaśaru Minhâci’l-Ǿâbidîn. Gazzâlî’nin Minhâcü’l-Ǿâbidîn adlı eserinin muhtasarıdır (Kahire 1298). Bağdatlı İsmâil Paşa’nın bu eseri Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’inin muhtasarı şeklinde göstermesi (Îżâĥu’l-meknûn, II, 588) doğru değildir. 14. Fetĥu’l-cevâdi’l-mennân Ǿale’l-Ǿaķīdeti’l-müsemmât bi-Feyżi’rraĥmân. Dahlân’a ve Ahmed el-Merzûkı’ye ait diğer üç risâle ile birlikte basılmıştır (Kahire 1298). 15. Risâletü’n-naśr fî źikri vaķti śalâti’l-Ǿaśr (Kahire 1304, 1319). 16. Menhelü’l-Ǿaŧşân Ǿalâ Fetĥi’rraĥmân fî tecvîdi’l-Ķurǿân. Süleyman el-Cümzûrî’nin tecvide dair Fetĥu’l-aķfâl adlı risâlesiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1298).

Dahlân’ın bunlardan başka tasavvufa dair Taķrîbü’l-uśûl li-teshîli’l-vuśûl limaǾrifeti’r-Rab ve’r-Resûl adlı bir eseri ve ayrıca çeşitli risâleleri bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 390-392; Serkîs, MuǾcem, I, 990-992; Brockelmann, GAL, II, 649-650; GAL Suppl., II, 810-811; Îżâĥu’l-meknûn, I, 82, 214, 436; II, 161, 172, 588, 594, 650; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 191; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 125; Zeki Muhammed Mücâhid, el-AǾlâmü’ş-şarķıyye, Kahire 1963, II, 75-76; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 229-230; MuǾcemü muśannefi’l-kütübi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1986, s. 34; T. H. Weir, “Dahlân”, İA, III, 460; J. Schacht, “Dahlān”, EI² (Fr.), II, 93.

İrfan Aycan