CEZVETÜ’l-MUKTEBİS
جذوة المقتبس
Muhammed b. Fütûh el-Humeydî’nin (ö. 488/1095) Endülüs’ün vali, muhaddis, fakih, edip ve şairlerine dair eseri.
Tam adı Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs ve esmâǿi ruvâti’l-hadîs ve ehli’l-fıkh ve’l-edeb ve zevi’n-nebâhe ve’ş-şiǾr olup İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîhu Ǿulemâǿi’l-Endelüs’üne yazılan zeyillerin ilkidir. Daha sonra Dabbî (ö. 599/1203) Cezvetü’l-muktebis’teki biyografilerin 825’ini aynen almış, 140 tanesini çıkarmış ve Humeydî’nin bıraktığı tarihten başlayarak yaklaşık 150 yıllık bir döneme ait 750 biyografiyi de ilâve etmek suretiyle Cezvetü’l-muktebis’e zeyil olarak Buġyetü’l-mültemis adlı eserini yazmıştır.
İlim tahsili için Bağdat’a giden Humeydî burada halkın isteği üzerine, hocası Ebû Muhammed Ali b. Ahmed’in rivayetleri ve Endülüs’ten ayrılmadan önce edindiği bilgilere dayanarak hiçbir kaynağa bakmadan hâfızasından kaleme aldığı Cezvetü’l-muktebis’te Endülüs’ün 92’de (711) fethinden 450 (1058) yılına kadar gelen siyasî tarihi hakkında bilgi verir, daha sonra da Endülüs’te yetişen muhaddis, fakih, edip ve şairlerin biyografilerinden bahseder. Bunların ataları, nisbeleri, beldeleri, hocaları, seyahatleri ve eserleri hakkında açıklamalarda bulunur. Bazan biyografisini yazdığı şahsa dair kendisine ulaşan muhtelif bilgileri isnad zinciriyle nakleder. Zaman zaman şiirlerden örnekler verir ve bazı hikâyeler anlatır.
Humeydî Hz. Peygamber’e saygısından dolayı önce Muhammed ve Ahmed adlı âlimlerin hayatından bahseder, daha sonra alfabetik sıraya göre diğerlerini anlatır. İsimlerini tesbit edemediği şahısları meşhur oldukları künye ve nisbeleriyle ele alır. Son bölümde de Endülüslü meşhur kadınlar hakkında bilgi verir.
Nefhu’t-tîb min ġusni’l-Endelüsi’r-ratîb adlı eserin müellifi Makkarî ve daha birçok Endülüs tarihçisinin faydalandığı Cezvetü’l-muktebis’i ilk defa Muhammed b. Tâvit et-Tancî neşretmiştir (Kahire 1372/1952). Eser daha sonra bir komisyon (Kahire 1966) ve İbrâhim el-Ebyârî tarafından yayımlanmış (Beyrut 1983), ayrıca Müessesetü’r-risâle’nin hazırlattığı indeksi de neşredilmiştir (Beyrut 1986).
BİBLİYOGRAFYA:
Humeydî, Cezvetü’l-muktebis (nşr. Muhammed Tâvit et-Tancî), Kahire 1372/1952, Mukaddime, s. 6-10; a.mlf., Cezvetü’l-muktebis, Kahire 1966, Mukaddime; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 284-285; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 121; Safedî, el-Vâfî, IV, 317; Makkarî, Nefhu’t-tîb, II, 113; Keşfü’z-zunûn, I, 581; Brockelmann, GAL, I, 412; Suppl., I, 578; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 254; VII, 218-219; el-Kāmûsü’l-İslâmî, I, 587; IV, 394-395; MaǾa’l-Mektebe, s. 111; İsâm Sâlim Sisâlim, Cüzürü’l-Endelüsi’l-Mensiyye, Beyrut 1984, s. 544-546; Muhsin Cemâleddin, “el-Humeydî”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 10, Bağdad 1967, s. 179; Moh Ben Cheneb, “Humeydî”, İA, V/1, s. 587; C. F. Seybold, “al-Dabbī, Abū DjǾfar”, EI² (İng.), II, 72; A. Huici Miranda, “al-Humaydī”, a.e., III, 573-574.
Abdülkerim Özaydın