CEZÂİRÎ
الجزائري
Muhammed b. Abdilkādir b. Muhyiddîn el-Hasenî el-Cezâirî (ö. 1840-1913)
Cezayirli âlim.
Cezayir’in Maasker şehri yakınlarındaki Kaytane’de doğdu. Emîr Abdülkādir el-Cezâirî’nin büyük oğludur. Babasının Fransız işgal güçlerine karşı başlattığı direniş hareketi sebebiyle çocukluğu sıkıntı içinde geçti. Sonunda Fransızlar’a teslim olan babası ile birlikte Fransa’ya gitti (1847). Bordeaux şehrinde beş yıl kaldıktan sonra ailesiyle birlikte önce İstanbul’a, oradan da Bursa’ya gitti (1852). Bursa’da iki buçuk yıl kalabildi; burada meydana gelen büyük bir deprem yüzünden ayrılıp Şam’a yerleşti.
Babasının 1883’te vefatından sonra ailesinin başına geçen Cezâirî, Şam’daki Cezayirliler’in durumunu sağlamlaştırmaya ve Osmanlı vatandaşı olarak sahip bulundukları imtiyazları korumaya çalıştı. Fransa, takip ettiği siyasete karşı açık bir tavır almamasına rağmen onu Ortadoğu’daki Cezayirliler’i Fransız himayesi altına alma yolundaki siyasetinin önünde bir engel olarak görüyordu. Cezâirî bu tutumuyla Osmanlı sultanlarını memnun etmiş, Şam valisiyle münasebetini sürdürmüş, hatta kendisine ferik rütbesiyle paşa unvanı verilerek taltif edilmişti. Bununla birlikte Cezâirî Şam’daki siyasî atmosferden uzak kalmayı tercih etti; ıslahatçı siyasî derneklerin faaliyetlerine katılmadı. Ancak bir Fransız sömürgesi haline getirilen ülkesinin içinde bulunduğu meselelerle ilgilenmekten, babasının meclislerinde tanıştığı Muhammed Abduh ve Muhammed Şâmil ed-Dağıstânî gibi ıslahatçıların çalışmalarını takip etmekten de geri durmadı.
İçinde yaşadığı şartlar yüzünden düzenli bir eğitim göremeyen Cezâirî, ilk bilgileri babasından ve Fransa’da ikametleri sırasında yakın dostları olan Mustafa b. Tihâmî’den almış, daha sonra da Şam’da özellikle babasının sohbetlerinden faydalanmış, akaid, hadis ve nahve dair bazı bilgileri ondan öğrenmiştir. Ayrıca Şam’daki ulemâ ve âyanın meclislerine devam ederek bilgisini ve kültürünü arttırmıştır. Bazı sosyal faaliyetleri yanında çeşitli tarihî olaylarla fıkhî meselelere ışık tutan eserler de kaleme alan Cezâirî İstanbul’da vefat etti.
Eserleri. 1. Tuhfetü’z-zâǿir fî meǿâsiri’l-Emîr ǾAbdilkadir ve ahbâri’l-Cezâǿir (İskenderiye 1903; Beyrut 1964). Cezâirî, 1890 yılında tamamlayıp Sultan II. Abdülhamid’e takdim ettiği, Fransız işgalini anlatan ilk Arapça eser olan bu kitabıyla şöhret bulmuştur. Cezayir ve Emîr Abdülkadir’in cihadına dair geniş mâlumat ihtiva eden eser, Cezayir’in coğrafyası ve İslâmî dönemdeki tarihiyle ilgili bilgilerin yer aldığı girişten sonra iki bölüme ayrılır. Birinci bölümde Emîr Abdülkādir’in Cezayir’deki mücadelesi (1830-1847) anlatılmakta, ikinci bölümde ise Abdülkadir’in Cezayir’den ayrılışından vefatına kadar geçen hayatı (1847-1883) ele alınmaktadır. Cezâirî, eserin giriş bölümünde Cezayir tarihinin İslâmî döneminden bahsederken İbn Haldûn’un el-Ǿİber’i gibi bazı kaynaklardan faydalandığı halde Emîr Abdülkādir’in mücadelesini ve Şam’daki hayatını anlatırken şahsî gözlemlerine, gazete haberlerine, resmî yazışmalara ve diğer bazı belgelere dayanmıştır. 2. Ǿİkdü’l-ecyâd fi’s-sâfinâti’l-ciyâd (Dımaşk 1963). Müellif, atların vasıflarından ve eğitilmesinden bahseden bu eserini daha sonra Nuhbetü Ǿİkdi’l-ecyâd fi’s-sâfinâti’l-ciyâd adıyla kısaltmıştır (Beyrut 1293, 1326).
Cezâirî’nin fıkhî meseleler ve bazı fikrî konularla ilgili üç risâlesi MecmûǾu’r-resâǿili’s-selâs adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1327). Bunlardan biri Zikrâ zevi’l-fazl fî mutâbakati erkâni’l-İslâm li’l-Ǿakl adını taşımakta olup İslâmî esasların akla uygunluğu konusunu işlemektedir. Keşfü’n-nikab Ǿan esrâri’l-hicâb adlı diğer bir risâlesinde İslâm’da örtünme (tesettür) meselesi ele alınmakta, et-Tiryâk fî taǾaddüdi’z-zevcât ve’t-talâk, adını taşıyan üçüncü risâlede ise çok evlilik ve boşanma konusundaki görüşler tartışılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Îzâhu’l-meknûn, II, 104, 638; Serkîs, MuǾcem, I, 694; Brockelmann, GAL Suppl., II, 887; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 82; a.e. (Fethullah), VI, 213; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 184; Âdil Nüveyhiz, MuǾcemü aǾlâmi’l-Cezâǿir, Beyrut 1980, s. 110; el-Kāmûsü’l-İslâmî, I, 604-605.
Nâsırüddin Saîdûnî