ÇEYREK
Mecidiyenin dörtte birine verilen ad.
Farsça çehâryekin (1/4) Türkçe’de kullanılan şeklidir. Bir saatin 1/4’lük kesrini, ayrıca para birimi olarak mecidiye denilen gümüş 20 kuruşluğun 1/4’ü olan beşliği yani 5 kuruşu ifade etmek üzere kullanılır. Yaygın adlarıyla “çeyrek mecidiye” olarak bilinen beşlikler, 29 Nisan 1840’ta Darphâne-i Âmire Nezâreti’ne hitaben yazılan “meskûkâtın ıslahı ve tashîh-i ayârı”na dair fermanla ve 23 Temmuz 1843’te Takvîm-i Vekayi‘de neşredilen ilânnâme ile darbedilmiştir. 5 kuruşlukların ayarı 22 Mayıs 1844 tarihli Takvîm-i Vekayi‘de neşredilen ilânnâme ile kararlaştırılmış ve paralar Londra’dan getirilen son sistem makinelerle ve modern usulde darbedilerek 1 Haziran 1844’te tedavüle çıkarılmıştır.
Çeyreklerin ayarı binde 830’dur. 24 mm. çapındaki 5 kuruşlukların ağırlığı Rûmî sistemde 1 dirhem 14 kırat (1 dirhem=16 kırat), metrik sistemde ise 6,13 gramdır. İlk basıldıklarında 4 kuruş 35 para kıymetinde olan çeyrek mecidiyelerin değeri, Rûmî 1296 (1880-81) tarihli “Meskûkât-ı Osmâniyye Hakkında Kararnâme Lâyihası”nın 4. maddesiyle % 5 nisbetinde azaltılmış ve 4 Kuruş 30 para olarak kabul edilmiştir. 1879-1881 ve 1883 yılları hariç 1844’ten 1918 yılı sonuna kadar periyodik olarak tedavüle çıkarılan çeyreklerin toplamı 39.139.681 adettir. Aynı dönemde 5 mecidiye 100 kuruş yani 1 Osmanlı lirası itibar edilerek Abdülmecid devrinde 492.955, Abdülaziz devrinde 154.600, V. Murad devrinde 1000, II. Abdülhamid devrinde 873.056, V. Mehmed (Reşad) devrinde 434.771.40 ve VI. Mehmed (Vahdeddin) devrinde 601.65 Osmanlı lirası olmak üzere toplam 1.956.984.05 Osmanlı lirası değerinde çeyrek mecidiye tedavüle çıkarılmıştır.
Çeyrek mecidiyelerin ön yüzlerinde devrin padişahının tuğrası, tuğranın sağ üst köşesinde bir gül motifi, en altta “sene” kelimesinin üzerinde de paranın padişahın kaçıncı cülûs yılında darbedildiğini belirten rakam bulunur. Arka yüzlerinde ise “Azze nasruhû” dua cümlesi ve sikkenin darbedildiği yerin ismi ile hicrî olarak padişahın cülûs tarihi yer alır. II. Abdülhamid’in çeyreklerinde de gül motifi yedinci cülûs yılına kadar bulunmakta, ancak yedinci yıldan başlayarak tuğranın sağında “el-Gazî” unvanı yer almaktadır. V. Mehmed’in çeyreklerinde cülûsundan yedinci yıla kadar görülen “Reşad” unvanının aynı yıl I. Dünya Savaşı’na girilmesi dolayısıyla “el-Gazî” unvanıyla değiştirildiği görülmektedir. Sultan Abdülaziz ile V. Murad ve VI. Mehmed’in beşliklerinin ön yüzlerinde tuğranın sağ tarafında motif ve yazı yoktur.
BİBLİYOGRAFYA:
BA, İrade, Meclis-i Vâlâ, nr. 20; Takvîm-i Vekayi‘, 25 Cemâziyelâhir 1259, def’a 256; 4 Cemâziyelevvel 1260, def’a 270; Darbhâne-i Âmire, Meskûkât-ı Şâhâne İdâresi, 1335 Sene-i Mâliyyesi Darbiyât ve Muâmelâtı Hakkında Mâliye Nezâret-i Celîlesine Takdîm Olunan Rapor, İstanbul 1336 (1920), s. 53-54; Darbhâne-i Âmire, Meskûkât-ı Şâhâne İdâresi 1336 Sene-i Mâliyyesi Darbiyât ve Muâmelâtı Hakkında Mâliye Nezâret-i Celîlesine Takdîm Olunan Rapor, İstanbul 1337 (1921), s. 41-43, 49, 54, 125-133; Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye (1280), s. 152; Lutfî, Târih, VI, 109; İsmâil Galib, Takvîm-i Meskûkât-ı Osmâniyye, İstanbul 1307, s. 427-428, 436-437, 439, 441, 472; Süleyman Sûdi, Usûl-i Meskûkât-ı Osmâniyye ve Ecnebiyye, İstanbul 1311, s. 34, 98-99; Hasan Ferîd, Nakd ve İ‘tibâr-ı Mâlî, İstanbul 1330-32, I, 200, 215-220, 222-223, 232-234, 242-243; Niyazi Âsım, “Mâdenî Türk Parası”, Borsa Rehberi, İstanbul 1928, s. 392-393; M. Belin, Türkiye İktisâdî Tarihi (trc. M. Ziyâ), İstanbul 1931, s. 285-287; Şükrü Baban, “Tanzimat ve Para”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 259; Âfet İnan, Aperçu général sur l’histoire Zconomique de l’empire Turc-Ottoman, İstanbul 1941, s. 38-39; Ekrem Kolerkılıç, Osmanlı İmparatorluğunda Para, Ankara 1958, s. 128-132; Burhan Zihni Sanus, Para Ekonomisi, İstanbul 1960, I, 258-260; Aziz Köklü, Para ve Kredi, Ankara 1967, s. 78; Artuk, İslâmî Sikkeler Kataloğu, II, 706-709; Nuri Pere, Osmanlılarda Mâdeni Paralar, İstanbul 1968, s. 257-297; Erol Zeytinoğlu, Türkiye Ekonomisi, İstanbul 1972, s. 411; Cüneyt Ölçer, Son Altı Osmanlı Padişahı Zamanında İstanbul’da Basılan Gümüş Paralar, İstanbul 1966, tür.yer.; a.mlf., Sultan Abdülmecid Devri Osmanlı Madeni Paraları, İstanbul 1978, tür.yer.; A. Du Velay, Türkiye Maliye Tarihi, Ankara 1978, s. 71-72; Ch. Morawitz, Türkiye Maliyesi, Ankara 1979, s. 16; Ziya Karamursal, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 1989, s. 79-80; “Çeyrek”, İA, III, 389; G. C. Miles, “Caeyrek”, EI² (İng.), II, 28.
Nezihi Aykut