CEVHERÎ, Abbas b. Saîd

عباس بن سعيد الجوهري

IX. yüzyıl İslâm matematikçisi ve astronomu.

Halife Me’mûn devrinde (813-833) yetiştiği ve o dönemde Bağdat ile Şam’da yapılan astronomik gözlemlere katıldığı bilinmektedir. İbnü’l-Kıftî’ye göre astronomi aletlerinin yapım işlerini idare eden Cevherî aynı zamanda Halife Me’mûn’un dostu idi. Bağdat yakınlarındaki Şemmâsiye’de yapılan astronomik araştırmalara onun da iştirak etmesini bizzat halife istemiş, o da bu çalışmaları sırasında bazı yıldızlarla gezegenlerin yerlerini tesbit etmeyi başarmıştı. Cevherî ve arkadaşlarının bu çalışmalarını İslâm dünyasında ilk astronomi çalışmaları olarak değerlendiren İbnü’l-Kıftî ayrıca onun “teysîr ilmi”nde de (insan ömrünün ne kadar olduğunu tahmine çalışan astroloji teorisi) üstat olduğunu söylemektedir (bk. İhbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 219). Kaynaklarda vefat tarihiyle ilgili kesin bilgi bulunmamaktadır.

Eserleri. 1. Kitâbü Tefsîri Kitâbi Uklidis. İbnü’n-Nedîm, Cevherî’nin Öklid’in (Eukleides) Elemanlar adlı kitabı üzerine kaleme aldığı, fakat günümüze kadar ulaşamayan bir eseri olduğunu bildirmektedir. 2. Kitâbü’l-Eşkâl elletî zâdehâ fi’l-makāleti’l-ûlâ min Uklidis (Elemanlar’ın 1. makalesine ilâveler). İbnü’n-Nedîm’in bildirdiğine göre bu eser de bir önceki gibi Öklid’in aynı adlı kitabıyla ilgilidir. 3. Kitâbü’z-Zîc (astronomik cetveller kitabı). İbnü’l-Kıftî Bağdat’taki rasatlara dayanan bu cetvellerin astronomlar arasında meşhur olduğunu bildirmektedir. 4. el-Islâh li-Kitâbi’l-Usûl. Nasîrüddîn-i Tûsî Öklid’in paraleller teorisine ayırdığı er-Risâletü’ş-şâfiye Ǿani’ş-şekki fi’l-hutûti’l-mütevâziye adlı eserinde Cevherî’ye izâfe ettiği böyle bir kitaptan bahsetmektedir (bk. DSB, VII, 79; krş. Sezgin, V, 243). Tûsî’ye göre bu kitap, Elemanlar’daki önermelerle teoremlere Cevherî’nin eklediği elli kadar önermeyi ihtiva etmektedir. Tûsî ayrıca bu önermelerden Öklid’in paraleller postülatını ispata yönelik altı tanesini de kitabına almıştır. Cevherî’nin çalışması, Öklid postülatının Arapça yazılmış eserler arasında bilinen en eski ispatıdır. Tûsî el-Islâĥ’tan onun Öklid’e ek olarak verdiği şu önermesini de iktibas etmiştir: “Herhangi bir noktadan farklı yönlerde geçirilen üç doğrunun meydana getirdiği üç açının toplamı dört dik açı toplamına eşittir”. Cevherî’nin ayrıca Eudoxos - Arkhimedes aksiyomuna oldukça değişik bir yorum getirdiği de bilinmektedir. Millet Kütüphanesi’nde (Feyzullah Efendi, nr. 1359) kayıtlı bir yazma eser (vr. 239b-240b), muhtemelen onun Elemanlar üzerine yazdığı kitapların birinden alınmış bir parçayı ihtiva etmektedir. 5. Tercemetü Kitâbi’s-Sümûm. Hintli filozof ve hekim Şânâk’ın (Cânakya, Kautilya) tıbba dair eserinin Arapça tercümesidir (Sezgin, III, 197). 6. ez-Ziyâdât fi’l-makāleti’l-hâmise min Kitâbi Uklidis. Kaynaklarda Cevherî’ye isnat edilen bir başka eserdir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 33; İbnü’l-Kıftî, İhbârü’l-Ǿulemâǿ (Lippert), s. 64, 219; a.e., Kahire, ts. (Mektebetü’l-Mütenebbî), s. 47, 148; Suter, Die Mathematiker, s. 12; Brockelmann, GAL Suppl., I, 382; Sezgin, GAS, V, 243-244; VI, 138-139, ayrıca bk. III, 194, 197; V, 33, 98, 105, 223; Sarton, Introduction, I, 562; DSB, VII, 79-80.

Ferruh Müftüoğlu