CEVÂD ALİ
جواد علي
Iraklı tarihçi (1907-1987).
Kâzımiye şehrinde doğdu; ilk, orta ve lise tahsilini Bağdat’ta yaptı. Daha sonra aynı şehirdeki Dârülmuallimîne’l-âliyye’ye devam etti ve 1931 yılında buradan mezun oldu. 1933’te doktora yapmak üzere Almanya’ya gitti; Hamburg Üniversitesi’nde Mehdî konusundaki Der Mahdi der Zwölfer Schia und seine vier Sabire adlı tezini 1939 yılında tamamladı ve Bağdat’a döndü. 1941’de tutuklandı, yaklaşık iki ay hapiste kaldı. Başta mezun olduğu Dârülmuallimîne’l-âliyye olmak üzere çeşitli yüksek öğretim kurumlarında tarih hocalığı yaptı ve Bağdat Üniversitesi’nde profesörlüğe yükseltildi. 1947 yılında Bağdat’ta kurulan el-Mecmau’l-İlmiyyü’l-Irâkı’nin kurucu üyeleri arasında yer aldı ve bu müessesenin genel sekreterliğine getirildi. Bu kurumun çıkardığı dergide birçok ilmî makale yazdı. 1957 ve 1958 yıllarında Amerika’da Harward Üniversitesi’nde misafir profesör olarak ders verdi. 26 Eylül 1987’de Bağdat’ta vefat etti.
Tarih sahasındaki ilmî çalışmalarıyla tanınan Cevâd Ali araştırmalarını daha çok İslâm öncesi Arap tarihine hasretmiştir. Bu konudaki belli başlı kaynak ve araştırmalar yanında bilhassa müsteşriklerin Arabistan’da yaptıkları arkeolojik çalışmaların sonuçlarından faydalanmış, bu vesikalardaki bilgileri İslâm
müelliflerinin rivayetleriyle karşılaştırmıştır. Ayrıca Güney Arabistan’daki Arap lehçeleri ve özellikle Yemen tarihiyle meşgul olmuştur.
Eserleri. 1. Târîhu’l-ǾArab kable’l-İslâm (I-VIII, Bağdat 1950-1960). Cevâd Ali, daha sonra genişleterek yeniden kaleme aldığı ve el-Mufassal fî târîhi’l-ǾArab kable’l-İslâm adıyla yayımladığı (I-X, Beyrut 1968-1973) bu eserinde Câhiliye devri Arap tarihi kaynaklarını, Arap yarımadasının coğrafî durumunu, Araplar’ın nesebini, tarihini, Sâmîler, Keldânîler, Farslar, yahudiler, Yunanlılar ve Romalılar’la münasebetlerini, Kuzey ve Güney Arabistan’da kurulan İslâm öncesi devletleri, Araplar’ın dinî, siyasî, iktisadî, içtimaî ve medenî durumlarını, Hicaz bölgesini, Mekke, Medine ve Tâif şehirlerini, Kâbe ve hac tarihini, Arap panayırlarını ele alıp incelemiştir. 2. Târîhu’l-ǾArab fi’l-İslâm: es-Sîretü’n-nebeviyye (Bağdat 1961); 3. Esnâmü’l-ǾArab (Bağdat 1967). 4. Târîhu’s-salât fi’l-İslâm (Bağdat 1968).
Bu kitaplar yanında Cevâd Ali, içlerinde “Mevâridü Tarîhi’t-Taberî” (MMİIr., I [1950], s. 143-231; II [1951], s. 135-190; III [1954], s. 16-56; VIII [1961], s. 425-436) ve “Mevâridü Târîhi’l-MesǾûdî” (Sumer, XX/1, 2 [1964], s. 1-48) gibi değerli makaleler kaleme almış, ayrıca İdrîsî’nin Sûretü’l-arz (Harîtatü’l-Ǿâlem) adlı eserini neşre hazırlamıştır (Bağdat 1951).
BİBLİYOGRAFYA:
G. Avvâd, MuǾcemü’l-müǿellifîne’l-ǾIrâkıyyîn, Bağdad 1966, I, 283-284; Bâkır Emîn el-Verd, AǾlâmü’l-ǾIrâki’l-hadîs (1869-1969), I, 235-236; Sâlih Ahmed Ali v.dğr., “ed-Doktûr Cevâd Alî”, MMİIr., XXIX/1 (1408/1988), s. 282-294.
Mustafa Fayda