CEMÂLEDDİN el-VATVÂT &&&(جمال الدين الوطواط)&&& Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ el-Ensârî (ö. 718/1318)

Ansiklopedik eserleriyle tanınan Mısırlı edip ve âlim.

632 yılının Zilhicce ayında (Ağustos 1235) Kahire’de doğdu. Ailesinin aslen Mervli olduğu dışında hayatı hakkında bilgi yoktur. Kitap meraklısı, aynı zamanda müstensih olması ve kitap ticareti yapması sebebiyle “el-Kütübî” ve “el-Verrâk” lakaplarıyla anılmaktadır. Vatvât (gece kuşu) lakabı ise kendisine özellikle geceleri çok çalışması, fizikî bir özelliği veya erken yaşlarda yakalandığı göz hastalığından dolayı verilmiş olmalıdır. Cemâleddin el-Vatvât 10 Ramazan 718’de (5 Kasım 1318) vefat etmiştir.

Eserleri. 1. Gurerü’l-hasâǿisi’l-vâzıha ve Ǿurerü’n-nekāǿisi’l-fâzıha. Ahlâka dair olan bu eserde müellif iyi ve kötü davranışların nelerden ibaret olduğunu, ayrıca akıl, ahmaklık, cömertlik, cimrilik, cesaret, korkaklık, af ve intikam gibi kavramları konuyla ilgili şiirlere de yer vererek on altı babda incelemiştir. Hükümdar ve şairlerden satranç oyununa kadar çok çeşitli konularda edebî ve tarihî bilgilerin yer aldığı bu eserdeki mâlumata o dönemle ilgili başka kaynaklarda pek rastlanmaz. Dolayısıyla İslâm medeniyeti tarihinin değişik taraflarına ışık tutması bakımından önemli bir kitaptır. Muhammed b. Canı Beg es-Seyfî Akbâyî tarafından Sultan Kayıtbay için Mehâsinü’l-gurer ve mesâvi’l-Ǿurer (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 900, 132 varak) adıyla ihtisar edilen eserin muhtelif baskıları bulunmaktadır (Bulak 1284; Kahire 1299, 1318). 2. Mebâhicü’l-fiker ve menâhicü’l-Ǿiber. Astronomi, coğrafya-oşinografi, hayvanlar ve bitkilere dair dört bölümden meydana


gelen bir eser olup edebî üslûpla yazılmıştır. Mısır hakkında ansiklopedik bilgi veren eserlerin ilki olması bakımından önemlidir. Birçok yönleriyle çağdaşları Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ǾAcâǿibü’l-mahlûkāt ve Şeyhürrabve’nin Nuhbetü’d-dehr fî Ǿacâǿibi’l-ber ve’l-bahr adlı eserlerine benzemektedir. Yazma nüshaları çeşitli kütüphanelerde bulunan (bk. Abdülâl Abdülmün‘im eş-Şâmî, s. 70-72) bu eser Corcis Meneş el-Mârûnî tarafından tanıtılmış (“el-Menâhic fî vasfi’l-Mebâhic”, el-Meşrık, sy. 16, Beyrut 1907, s. 721-729; sy. 17 [1907], s. 774-786), Mağrib ve Endülüs coğrafyasıyla ilgili kısımları son derece hatalı bir nüshadan E. Fagnan tarafından tercüme edilerek yayımlanmıştır (Extraits inédits relatifs au Maghreb, Alger 1924, s. 41-68). Eserin dördüncü bölümünü Ahmed Abdülkerim Süleyman, el-Hayâtü’z-zirâǾiyye fî Mısr fi’l-Ǿasri’l-memlûki maǾa tahkīki’l-fenni’r-râbiǾ (en-nebât) min kitâbi Mebâhici’l-fiker ve menâhici’l-Ǿiber adlı mastır tezinde (Kahire Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, 1972) incelemiş, ikinci bölümünün Mısır coğrafyası ile ilgili kısmı da Abdülâl Abdülmün‘im eş-Şâmî tarafından neşredilmiştir (bk. bibl.). Nâşir eserin ihtisarının da yapıldığını belirtmektedir (bk. Min Mebâhici’l-fiker, s. 71). 3. Resâǿilü’l-Vatvât. Fetve’l-fütüvve ve mirǿâtü’l-mürüvve veya ǾAynü’l-fütüvve diye de bilinen bu eser, devrinin ileri gelen simalarının çeşitli meselelere dair mektupla sordukları sorulara verdiği cevaplardan meydana gelen bir mecmua olup basılmıştır (Kahire 1315).

Kaynaklarda İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîħ adlı eserine bir hâşiye yazdığı da kaydedilmektedir. Nitekim Safedî el-Kâmil’in Cemâleddin el-Vatvât tarafından istinsah edilen bir nüshasına sahip olduğunu ve bu nüsha üzerinde müstensihin hâşiyelerinin bulunduğunu söylemektedir (bk. el-Vâfî, II, 17).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 298-299; Safedî, el-Vâfî, II, 16-18; Keşfü’z-zunûn, II, 1201, 1241, 1380, 1846; Brockelmann, GAL, II, 67; Suppl., II, 53-54; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 222; Abdüssâhib İmrân ed-Düceylî, AǾlâmü’l-ǾArab fi’l-Ǿulûm ve’l-fünûn, Necef 1966, II, 126-127; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edeb, III, 728-729; Abdülâl Abdülmün‘im eş-Şâmî, Min Mebâhici’l-fiker ve menâhici’l-Ǿiber, Küveyt 1981, s. 7-12, 70-72; C. Zeydan, Âdâb, II, 139; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 297; Roger Maury, “Ğamâl al-dîn al-Watvât libraire et auteur egyptien (7/13 Éme s.)”, IBLA, XLVI/152 (1983), s. 221-258.

Azmi Yüksel