CEM‘U’n-NİHÂYE
جمع النهاية
İbn Ebû Cemre’nin (ö. 699/1300), Buhârî’nin el-CâmiǾu’s-sahîh’inden derlediği muhtasar hadis kitabı.
Muhtasaru İbn Ebî Cemre diye de bilinen eserin tam adı CemǾu’n-nihâye fî bedǿi’l-hayri ve’l-gaye’dir. Hadis kitaplarındaki uzun senedler yüzünden müslümanların hadis ezberleme konusunda tembellik gösterdiğini söyleyen müellif, Sahîh-i Buhârî’den seçtiği, 297 (293 veya 296) hadisin sahâbî râvisi dışındaki senedlerini almamıştır. Buhârî’nin muhtelif bablarda mükerrer olarak zikrettiği hadislerden en kapsamlı olanları seçmiş, muhtasarın kendi içinde bütünlüğünü ön planda tutarak bunları bab başlıklarıyla ayırmamıştır. İbn Ebû Cemre bu çalışmayı, Allah’a yakınlık vesilesi kabul ettiği hadis ezberleme gibi önemli bir ibadeti canlandırmak maksadıyla ve müslümanların bid‘atlardan kurtulmasına vesile olması ümidiyle yaptığını söyler.
Kitabın adı bazı kaynaklarda CemǾu’n-nihâye bi-baǾzi’l-hayr ve’l-gaye şeklinde yazılmış (Sezgin, I, 126), gaye kelimesi bazılarında cinâye şeklinde kaydedilmiştir (Serkîs, I, 28). İstanbul kütüphanelerinde birçok nüshası bulunan eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1286, 1302, 1314, 1321, 1349).
CemǾu’n-nihâye’nin şerhleri şunlardır: 1. Behcetü’n-nüfûs ve tehallîhâ bi-maǾrifeti mâ lehâ ve mâ Ǿaleyhâ. Bizzat İbn Ebû Cemre tarafından tasavvufî ağırlıklı olarak yazılan, İstanbul’da ve dünya kütüphanelerinde pek çok nüshası bulunan eser dört cilt halinde Kahire’de basılmıştır (1348, 1355). Müellif, eserini yazdıktan sonra kitabıyla ilgili olarak kendisinin ve samimiyetlerinden emin olduğu kişilerin gördüğü yetmiş rüyayı da el-Merâǿi’d-dâlle Ǿalâ fazli muhtasari’l-Buhârî el-müsemmâ bi-Behceti’n-nüfûs adıyla bir kitapta toplamıştır. Bu eser el-MerâǾi’l-hisân adıyla Behcetü’n-nüfûs ile birlikte basılmıştır. 2. Şerhu Muhtasari İbn Ebî Cemre. Ali b. Muhammed el-Uchûrî’ye (ö. 1066/1656) ait olan bu eserin muhtelif yazmaları mevcuttur (Sezgin, I, 127). 3. en-Nûrü’s-sârî Ǿalâ metni Muhtasari’l-Buhârî. Ahmed b. Ahmed es-Sücâî (ö. 1197/1783) tarafından yazılan eser henüz basılmamıştır (Sezgin, I, 127). 4. Hâşiye. Muhammed b. Ali eş-Şenevânî’nin (ö. 1233/1817-18) bu eseri Kahire’de birçok defa basılmıştır (1274, 1285, 1286, 1297, 1304, 1314, 1317, 1325, 1326, 1327, 1332, 1347, 1353). 5. et-TaǾlîku’l-fahrî. Muhammed Abbas Ali Han’a ait olan eser Hindistan’da basılmıştır (1314). 6. Abdülmecîd eş-Şenûbî (ö. 1348/1929) tarafından yazılan bir diğer şerh de Kahire’de (1302), ayrıca hadislerin ve eserde geçen âyetlerin alfabetik fihristiyle birlikte Beyrut’ta (1406/1986) basılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Ebû Cemre, Behcetü’n-nüfûs, Kahire 1355; Keşfü’z-zunûn, I, 599; II, 1989; Serkîs, MuǾcem, I, 28; II, 450; Sezgin, GAS, I, 126-127; el-Kamûsü’l-İslâmî, I, 633; Kasım Kufralı, “Buhârî”, İA, II, 772.
İsmail L. Çakan