ÇAĞMÎNÎ
الچغميني
Mahmûd b. Muhammed b. Ömer el-Çağmînî el-Hârizmî (ö. 618/1221 [?]))
Astronomi ve matematik bilgini, hekim.
Hârizm bölgesinde küçük bir kasaba olan Çağmîn’de doğdu. Çok tanınmış olmasına rağmen hayatı hakkında klasik ve modern kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Astronomi alanındaki başarılı ilmî çalışmaları sebebiyle kendisine “Alâü’l-müneccim” lakabı verilmiştir. Ölüm tarihi konusunda da ihtilâf vardır. Brockelmann’a göre astronomi âlimi Çağmînî 618’de (1221) vefat etmiştir, ondan başka 745’te (1344) ölen bir de hekim Çağmînî vardır (GAL, I, 473; Suppl., I, 826, 865). Buna karşılık H. Suter, astronom ve hekim Çağmînî’nin aynı şahıs olduğunu ve 745’ten (1344) önce ölmüş olamayacağını ileri sürmekte (ZDMG, LIII, 539-540; Die Mathematiker, s. 164-165), G. A. L. Sarton da bu fikre iştirak etmiş görünmektedir (bk. Introduction, III/1, s. 699). C. A. Nallino ise Çağmînî’nin VIII. (XIV.) yüzyıl sonu ile IX. (XV.) yüzyılın başlarında yaşadığı kanaatindedir (ZDMG, XLVIII, 120-122).
Çağmînî, İslâm ilim tarihinde ünlü bir sima olarak yer almasını sağlayan asıl başarısını el-Mülahhas fi’l-heyǿe adlı eseriyle elde etmiştir. İslâm dünyasında yaygın bir şöhrete sahip bulunan ve Osmanlı medreselerinde de uzun süre ders kitabı olarak okutulan bu astronomi kitabına çok sayıda şerh ve hâşiye yazılmıştır. En ünlü iki şerhten biri, Uluğ Bey’in isteği üzerine Kadızâde-i Rûmî tarafından kaleme alınmış olup Şerhu’l-Çagmînî adıyla tanınır; diğeri ise Seyyid Şerîf el-Cürcânî’ye aittir. Kâtib Çelebi’nin şerh ve hâşiyelerle ilgili olarak verdiği liste, bu kitabın İslâm dünyasında taşıdığı önemi yansıtmaya yeterlidir. Kadızâde’nin şerhine Fâtih Sultan Mehmed’in isteği üzerine Sinan Paşa’nın (ö. 891/1486) yazdığı hâşiye ile Kadızâde’nin talebesi Fethullah eş-Şirvânî’nin (ö. 891/1486) yazdığı ve yine Fâtih’e sunulan hâşiyeden başka Abdülalî el-Bircendî de (ö. 934/1527-28 [?]) bir hâşiye yazmıştır. Hint bilginlerinden İmâmüddin b. Lutfullah el-Mütekaddim’in, Kadızâde’nin şerhine yazdığı hâşiyenin de Hindistan’daki ilmî çalışmalara hayli etkisi olduğu bilinmektedir (Zübeyd Ahmed, I, 175). Dünya kütüphanelerinde çok sayıda nüshası bulunan el-Mülahhaś’ın Almanca’ya tercümesi G. Rudloff ve A. Hochheim tarafından yapılmış ve “Die Astronomie des Mahmūd İbn Muhammad İbn ǾOmar al-Gagmīnī” başlığıyla yayımlanmıştır (ZDMG, XLVII [1893], s. 213-275).
el-Mülahhas, yazarının aynı zamanda bir hekim olduğunu kabul eden Suter’e göre Çağmînî Kanûnçe adlı Arapça bir tıp eserinin de sahibidir (Die Mathematiker, s. 165). İbn Sînâ’nın el-Kanûn fi’t-tıb adlı eserinin bir özeti olan bu kitap, Timur’un oğlu ve halefi Şâhruh’un (1405-1447) emriyle Farsça’ya çevrilmiştir. Arapça’sının tıpkıbasım neşirleri Leknev (1868, 1909), Lahor (1908) ve Delhi’de (1908), Farsça’sınınki ise Kalküta’da (1792) yapılmıştır (Sarton, III/1, s. 700). Brockelmann ise Kānûnçe’nin astronom Çağmînî’ye ait olduğunu şüpheyle karşılamakta, ayrıca Kuva’l-kevâkib ve zaǾfühâ adlı eserinden de hiç söz etmeyerek Risâle fî hîsâbi’t-tisǾa ve Şerhu turuki’l-hisâb fî mesâǿili’l-vesâyâ adlı iki aritmetik kitabını ona nisbet etmektedir (GAL Suppl., I, 865; krş. Sarton, III/1,
s. 700; Suter, Die Mathematiker, s. 165). Çağmînî’nin, Öklid’in geometrinin ilkelerine dair kitabına yazdığı Telhîsu Kitâbi’l-Usûl adlı özetin yazma bir nüshası İran’da Yezd’de Kitâbhâne-i Seryezdî’de bulunmaktadır (Kurbânî, s. 219; krş. Sezgin, V, 115).
BİBLİYOGRAFYA:
Keşfü’z-zunûn, II, 1819-1820; Suter, Die Mathematiker, s. 164-165; a.mlf., “Zur Frage über die Lebenszeit des Verfassers des Mulakhkhas fi al-ha’ah, Mahmūd İbn Muhammed İbn ǾOmar al-Jaghmīnī”, ZDMG, LIII (1899), s. 539-540; a.mlf. – J. Vernet, “Al-Djaghmīnī”, EI²(İng.), II, 378-379; Serkîs, MuǾcem, I, 702; Brockelmann, GAL, I, 473, 624-625; Suppl., I, 826, 865; Sezgin, GAS, V, 115; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâzîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1986, s. 219-220; Sarton, Introduction, III/1, s. 699-700; Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü’l-ǾArabiyye, I, 175; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 59-60; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 198; Nallino, “Zu Gagmīnī’s Astronomie”, ZDMG, XLVIII (1894), s. 120-122; [T. H.], “Çagmînî”, İA, III, 323-324.
Sadettin Ökten