CA‘FER b. MANSÛRÜ’l-YEMEN

جعفر بن منصور اليمن

Ebü’l-Kasım Ca‘fer b. el-Hasen b. Ferah (Ferec) b. Havşeb (ö. 360/970 [?])

Tanınmış İsmâilî müellifi.

266 (879) yılında İmam Hüseyin b. Ahmed tarafından İsmâiliyye’yi yaymak maksadıyla Kûfe’den Yemen’e gönderilen, daha sonra bu hususta yaptığı başarılı çalışmalardan dolayı “Mansûrü’l-Yemen” unvanını alan İbn Havşeb’in oğlu olup Yemen’de doğmuştur (W. Ivanow’a göre ise İbn Havşeb’in torunu yahut torununun oğlu olmalıdır, bk. Ismaili Literature, s. 21). Hüseyin b. Ahmed’in ölümünden sonra oğlu Ubeydullah el-Mehdî, İbn Havşeb’e bir mektup göndererek kendisinin Ali neslinden gelen meşrû İsmâilî imamı olduğunu belirtmişti (286/899). Metni Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen’in el-Ferâiz ve hudûdü’d-dîn adlı eserinde yer alan bu mektup üzerine İbn Havşeb yeni imama bağlandı ve onun hizmetinde çalıştı. Vefat edince (302/914-15) Ca‘fer dışındaki oğulları İsmâiliyye’den uzaklaştılar. Ca‘fer babasından sonra, Yemen İsmâilî devletinin liderliğini üstlenen Abdullah b. Abbas eş-Şâverî ile anlaşamayan ağabeyi Ebü’l-Hasan’ın davranışlarından huzursuz olduğu için Yemen’i terketti ve Tunus’taki Mehdiye’ye gitti (322/934). Bu sırada Ubeydullah el-Mehdî ölmüş, yerine oğlu Kaim-Biemrillâh imam olmuştu. Yeni imamdan büyük ilgi gören Ca‘fer, çok geçmeden İsmâiliyye’nin en büyük âlim ve dâî*lerinden biri oldu; Fâtımîler’in Mağrib’de Hâricî Ebû Yezîd en-Nükkârî ile mücadelesinde aktif rol oynadı. Muiz-Lidînillâh zamanında “Seyyidü’l-ulemâ ve’l-fukahâ” unvanı ile taltif edilerek malî bakımdan da desteklendi. Ca‘fer’in 360 (970) yılı civarında öldüğü tahmin edilmektedir.

Eserleri. Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen’in bir kısmı babası İbn Havşeb’e de nisbet edilen ve hemen hepsi İsmâilî akaidiyle ilgili olan yirmi kadar eserinden bazıları şunlardır: 1. Kitâbü’l-Keşf. Kur’an âyetlerinin aşırı bâtınî yorumlara tâbi tutulduğu bu eserde “et-Tîn” Hasan, “ez-Zeytûn” Hüseyin, “Tûr-i sînîn” Hz. Peygamber ve “el-Beledü’l-emîn” de Ali olarak te’vil edilmiştir. Eser R. Strothmann (London ve Bombay 1952) ve Mustafa Galib (Beyrut 1984) tarafından neşredilmiştir. 2. Serâirü’n-nutakāǿ. 3. Esrârü’n-nutakāǿ. Hemen hemen aynı konuları ele alan bu eserlerden ikincisi, ilkinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş nüshası olarak görünmektedir. Her ikisinde de Âdem, Nûh, İbrâhim, Mûsâ, Îsâ, Muhammed ve Muhammed b. İsmâil gibi nâtık*ların te’villerine yer verilmiş, Esrârü’n-nutakāǿda ise Ca‘fer es-Sâdık’ın ölümünden sonraki Şiî fırkaları da ele alınmıştır. Eserin bu kısmının metni ve İngilizce tercümesi The Rise of the Fatimids içinde (s. 81-106, 275-304) yayımlanmıştır. 4. eş-Şevâhid ve’l-beyân. Hz. Ali ile onun soyundan gelen imamların ve bunların tayin ettiği görevlilerin faziletleri hakkında âyetlerden ve Kur’an’daki peygamber kıssalarından delil gösteren bir eserdir. 5. el-Ferâiz ve hudûdü’d-dîn. Bazı kaynaklarda Tevîlü’l-ferâǿiż adıyla da anılan eser Yûsuf, Kehf ve Nûr sûrelerinin bâtınî te’villerini ve Ubeydullah el-Mehdî’nin imam olduktan sonra Yemen’e gönderdiği mektubu ihtiva etmektedir. 6. er-Ridâ fi’l-bâtın. Namaz, oruç, biatın yenilenmesi (tecdîdü’l-bey‘a), da‘vet* hiyerarşisi, imam, hüccet ve diğer mezhep görevlileri konularında yazılmış olan bu eser, diğer İsmâilî yazarların bahsetmedikleri da‘vet organizasyonu hakkında bilgi vermesi bakımından önem taşımaktadır. 7. Tevîlü’z-zekât. Eserde zekâtın bâtınî ve mistik yönü üzerinde durulmaktadır. 8. Tevîlü sûreti’n-Nisâ (Risâletü Tevîli sûreti’n-Nisâ; son beş eserin yazma nüshaları için bk. Poonowala, s. 72-73). 9. el-Feterât ve’l-kırânât. el-Cefrü’l-esved diye de adlandırılan ve Hz. Ali’den gelen gizli bilgileri ihtiva eden eserde, 524’te (1130) kaybolduğu iddia edilen Fâtımî Halifesi Âmir-Biahkâmillâh’ın oğlu Tayyib’e atıflarda bulunulması sebebiyle, kitabın Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen’e ait olduğu konusunda şüpheler ileri sürülmüştür (bk. Ivanow, Ismaili Literature, s. 21). 10. Tevîlü’l-hurûfi’l-muceme (bk. Poonowala, s. 73). 11. Sîretü İbn Havşeb. Yazara aidiyeti şüpheli olan bu risâle İdrîs İmâdüddin tarafından Uyûnü’l-ahbâr’da kullanılmış ve Heinz Halm’ın yaptığı Almanca tercümesi Die welt des Orients’te (XII [1981], s. 107-135) yayımlanmıştır. 12. el-Âlim ve’l-gulâm. İsmâiliyye’nin popüler bir tarzda ele alınıp tanıtıldığı bu eserin de Ca‘fer’e nisbeti şüphelidir (bk. Ivanow, Ismaili Literature, s. 22; Poonowala, s. 74-75). 13. Tevîlü emsâli’l-Kurân. 14. el-İsmü’l-azam. 15. Kasâid (eserlerin yazma nüshaları ve değerlendirilmeleri için bk. el-Mecdû‘, s. 138-139, 187-188, 190-191, 265-269; Ivanow, Ismaili Literature, s. 21-22; Poonowala, s. 70-75).

BİBLİYOGRAFYA:

Muhammed b. Mâlik el-Yemânî, Keşfü esrâri’l-Bâtıniyye (nşr. M. Zâhid el-Kevserî), Kahire 1357/1939, s. 39-42; İdrîs İmâdüddin, Târîhu’l-hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-magrib, el-Kısmü’l-hâs min Kitâbi Uyûni’l-ahbâr (nşr. M. Ya‘lâvî), Beyrut 1985, s. 78, 570-571; İsmâil b. Abdurrahman Ecînî el-Mecdû‘, Fehresetü’l-kütüb ve’r-resâil (nşr. Ali Nakı Münzevî), Tahran 1344 hş., s. 75, 134, 138-139, 186-188, 190-191, 240-241, 257, 260, 265-269, 278, 280, 296, 297; W. Ivanow, A Guide to Ismaili Literature, London 1933, s. 36; a.mlf., The Rise of the Fatimids, Calcutta 1942, s. 16, 18, dipnot 2, s. 275-304, metinler kısmı, s. 81-106; a.mlf., Ismaili Literature, Tahran 1963, s. 21-22; Brockelmann, GAL Suppl., I, 34; Sezgin, GAS, I, 578-579; İsmail K. Poonowala, Biobibliography of Ismaagılı Literature, Malibu-California 1977, s. 70-75; Hasan İbrâhim Hasan, Târîhu’d-devleti’l-Fâtımiyye, Kahire 1981, s. 483-488; Tâhâ el-Velî, el-Karâmita, Beyrut 1981, s. 182-184; Henry Corbin, Cyclical Time and Ismaili Gnosis, London 1983, s. 170, dipnot 2; S. M. Stern, “Poems on the Rebellion of Abu Yazıd”, Studies in Early Ismaagılism, Leiden 1983, s. 146-152; Husain F. Al-Hamdanî, “Some Unknown Isma‘ili Authors and their Works”, JRAS (1933), s. 370-371; Abbas Hamdanî, “Evolution of the Organisational Structure of the Fatimı Da‘wah”, Ar.S, III (1976), s. 89-91; H. Halm, “Djafar b. Mansur al-Yaman”, EI² Suppl. (İng.), s. 236-237.

Mustafa Öz