BÜST
بست
Afganistan’ın Sicistan bölgesinde harabeleri bulunan eski bir şehir.
Hilmend ırmağının Ergendâb kolu ile birleştiği yerin aşağısında sol kıyıda ve nehrin taşımacılığa elverişli kesiminde bulunur; Herat’ı Girişk’ten geçerek Kandehar’a bağlayan yol üzerindedir. Vaktiyle verimliliği ve güzelliğiyle tanınırdı. Eski Arap coğrafyacıları güzelliklerinin yanında salgın hastalıklarının da çok olduğunu anlatırlar. Şehirle çevresinin bugünkü harap ve kurak durumu tabii kaynakları ile çelişki arzeder. Çünkü Hilmend ırmağı ve kolu sayesinde kolayca sulanabilen bu bölge her türlü tarıma elverişlidir. Ortaçağ’da Horasan veya Fars ile Sind arasında, yani Bağdat-Hindistan yolu üzerinde geçişi temin etmiş ve önemli bir ticarî rol oynamıştır. Nitekim İstahrî Büst’ün Hindistan’la olan ticaretinden bahsetmektedir.
Şehir VI. yüzyılda Eftalitler’in elinde idi; I. Husrev Enûşirvân döneminde (531-579) Sâsânîler tarafından zaptedildi. Müslümanların İran’ı fethinden sonra burası Hz. Osman’ın 29 (649-50) yılında Abdurrahman b. Semüre kumandasında gönderdiği kuvvetler tarafından alındı. Abdurrahman b. Semüre daha sonra Muâviye tarafından Sîstan’a vali tayin edildiğinde İslâm hâkimiyetinden çıkmış olan Büst’ü 41’de (661-62) yeniden zaptetti. Bundan sonra şehir, doğu sınırındaki müslüman olmayan ve kendilerine Zunbil denilen prenslere karşı verilen mücadelede bir ileri karakol durumuna geldi. Buraya Emevîler devrinde ve Abbâsîler’in ilk zamanlarında Hâricîler’in çıkardıkları isyanları bastırmak üzere valiler gönderildi.
İran’ın ilk millî devletlerinden ikincisi olan Saffârî hânedanının kurucusu Ya‘kūb b. Leys’in (868-878) Kâbil’i aldıktan (871) sonra Büst’ü de ele geçirerek bir yıl kadar burada kaldığı söylenir. Bağdat halifesinin şehri egemenliği altına alma teşebbüsleri gibi Sâmânoğulları’nın teşebbüsleri de sonuçsuz kaldı. Şehir, 976’da Gazneli Devleti’ni kuran Sebük Tegin tarafından zaptedildi. Büst’ün en parlak dönemini yaşadığı zaman Gazneliler devrine rastlar. Selçuklular 1045’te şehri yağmaladılar, fakat ele geçiremediler. Gazneliler 1048’de Behram Niyâl kumandasındaki bir Selçuklu ordusunu Büst yakınlarında mağlûp ettiler. Gurlu Hükümdarı Alâeddin Cihansûz Gazne’den sonra Zemindâver vilâyetinin merkezi ve Gazneliler’in ikinci başşehri olan Büst’ü de tahrip etti (1149). Daha sonra Hârizmşahlar idaresine giren şehir bu dönemden itibaren giderek önemini kaybetti. Büst, kalesi stratejik mevkii dolayısıyla Nâdir Şah tarafından 1738’de tamamen yıkılıncaya kadar pek çok saldırıya uğramıştır.
D. Schlumberger’in keşfi ve Afganistan’daki Fransız arkeoloji heyetinin yaptığı kazılar neticesinde bölgede 7 km. uzunluğunda ve 2 km. eninde bir sahayı kaplayan harabeler ve eski saray duvarlarını ihtiva eden tarihî kalıntılar ortaya çıkarılarak muhafaza altına alındı. Bu kazılarda bulunan kalıntılar Ortaçağ İranı’ndaki eserlerin Bağdat ve Sâmerrâ’daki Abbâsîler’e ait eserlerin seviyesinde olduğunu ortaya koymaktadır. Büst harabelerine yakın bir yerde 1946 yılında Leşkergâh adıyla yeni bir yerleşim merkezi kurulmuştur. Adını, yakınında bulunan Leşkergâh-ı Bâzâr köyünden alan şehrin nüfusu 1979 yılında 21.600 idi.
Büst’te birçok âlim yetişmiş olup büyük muhaddislerden İbn Hibbân (ö. 354/ 965) ve Hattâbî (ö. 388/998) ile şair Ebü’l-Feth Ali b. Muhammed el-Büstî (ö. 400/ 1010) bunların başında gelmektedir.
Nîşâbûr yakınlarında Büst (Büşt, Puşt) adıyla bilinen bir yerleşim merkezi de mevcut olup Ebü’l-Hasan el-Büstî ve Ebû Hâmid el-Büştî gibi âlimler buraya nisbetle anılmaktadırlar.
BİBLİYOGRAFYA:
Dihhudâ, Lugatnâme, “bst” md.; İstahrî, Mesâlik (de Goeje), s. 245; Ya‘kūbî, Kitâbü’l-Büldân, s. 281, 285; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, I, 612; Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī, Târîħ (nşr. A. Ekber Feyyâz), Meşhed 1350 hş., s. 659-661, 663; Cûzcânî, Tabakāt-ı Nâsırî, I, 235, 243, 345, 348, 401; Sem‘ânî, el-Ensâb, II, 208-210; Muhammed Takī Han Hekîm, Genc-i Dâniş (nşr. Muhammed Ali Sûtî – Cemşîd Keyânfer), Tahran 1366 hş., s. 199-201; D. Schlumberger, “Le Palais Ghaznévide de Lashkari Bazar”, Syria, XXIX, Dımaşk 1952, s. 251-270; J. Sourdel-Thomine, “Stèles arabes de Bust”, Arabica, III, Leiden 1956, s. 285-306; a.mlf., “Bust”, EI² (Fr.), I, 1384-1385; R. Hartmann, “Büst”, İA, II, 842; DMF, I, 427 vd.; Klaus Fischer – Xavier de Planhol, “Bost”, EIr., IV, 383-386.
Tahsin Yazıcı