BÛ SAÎD HÂNEDANI
آل بو سعيد
Uman ve Zengibar’da hüküm süren bir hânedan.
Hânedanın kurucusu Ezdî kabilesinden gelen İmam Ahmed b. Saîd’dir. Ahmed b. Saîd Ya‘rubîler devrinde (1624-1741) Uman İmamı II. Seyf b. Sultân’a bağlı olarak Maskat’ın kuzeyinde Suhâr bölgesinde valilik yaptı. Bu sırada bölgeyi Nâdir Şah’ın kumandanı Muhammed Takī Han Şîrâzî’ye karşı başarılı bir şekilde savundu ve bundan güç alarak birkaç yıl içinde Uman’a hâkim oldu. Onun Uman imamlığı için 1741 ve 1749 tarihleri verilmektedir. Bölgede kuvvetli bir nüfuza sahip olan İranlılar’a karşı Türk tarafını tutan İmam Ahmed b. Saîd, 1775 yılında Basra’nın muhasarası sırasında İran kuvvetlerine karşı savunmada Osmanlılar’a yardımcı oldu. Bu devirde Uman, ticaretinin çoğunu Osmanlılar’la yapmaktaydı. Ahmed b. Saîd’in ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekte, ancak bazı araştırmalar bu tarihi 1783 olarak göstermektedir. Ondan sonra oğlu Saîd b. Ahmed Uman hâkimi oldu. Saîd, halk tarafından pek sevilmediği gerekçesiyle idareyi oğlu Hâmid’e bırakarak Rustak bölgesine çekildiyse de imamlık makamı kendisinde kaldı. Fakat bu sıfatı kendisinden sonra Bû Saîd hânedanından kimse kullanmadı. Daha sonra gelen Uman hâkimleri sultan veya seyyid sıfatını aldılar.
İmam Saîd b. Ahmed 1811 dolaylarında vefat etti. Oğlu Seyyid Hâmid 1792’de ölünce yerine, Bû Saîd hânedanının önemli isimlerinden ve ülkeye Şehbâr, Hürmüz, Kişm, Benderabbas ve Bahreyn’i de katacak olan amcası Seyyid Sultan geçti (1792-1804). Seyyid Sultan zamanında Necid bölgesinden gelen Vehhâbî akımına karşı mücadele edildi. 20 Kasım 1804’te bir deniz muharebesinde Seyyid Sultan korsanlar tarafından öldürülünce idareyi eline alan oğlu Seyyid Saîd b. Sultân, Uman Sultanlığı’nı kardeşi Sâlim ile birlikte yönetti. Devamlı şekilde Vehhâbî tehdidinden rahatsız olan Seyyid Saîd zaman zaman Maskat’ı bırakarak Suhâr bölgesine çekildi. Onun devrinde köle ticareti sınırlandırılırken 1847’den itibaren de Afrika’dan köle getirilmesi
yasaklandı. Yine onun zamanında Bû Saîd hânedanı sınırlarını Afrika’ya kadar genişletmiş, bu kıtada Zengibar’ı ve Pemba’nın bir kısmını idaresi altında bulundurmuştur. Kilve, Mafya ve Lamu adaları da zaman zaman Uman idaresine girmiş olan Afrika topraklarıdır. Seyyid Saîd b. Sultân zamanında, bugün Somali’nin başşehri olan Mogadişu’dan Kap Delgado’ya kadar uzanan bölgedeki Arap kabileleri ve sahillerde yaşayan diğer kabileler üzerinde Uman Devleti’nin kuvvetli bir nüfuzu vardı. 1856 yılında vefat ettiğinde Seyyid Saîd’in üç hanımı ve yetmiş beş kadar câriyesinden doğma 120 çocuğu bulunuyordu. Çocuklarından altısı kendisinden sonra devlet idaresine geçmiş, ikisi Maskat’ta, dördü Zengibar’da hüküm sürmüştür.
Bû Saîd hânedanının en güçlü simalarından olan Seyyid Saîd’in vefatı üzerine oğlu Süveynî (ثويني) Maskat’ta hüküm sürerken kardeşi Mecîd Zengibar’da idareyi eline aldı. Süveynî 1820’de Habeşistanlı bir câriyeden doğmuş ve Zengibar’a hiç gitmemişti. Seyyid Saîd’in üçüncü oğlu olan Süveynî en büyük oğlu Sâlim tarafından 14 Şubat 1866’da öldürüldü. Maskat’ta hâkim olan Seyyid Sâlim b. Süveynî de iki yıl sekiz ay kadar yönetimde kaldıktan sonra 1868’de Azzân b. Kays tarafından öldürüldü. Seyyid Saîd’in beşinci oğlu Seyyid Türkî babası hayatta iken Suhâr’a vali tayin edilmişti (1851), daha sonra Uman’a sultan oldu (1871-1888). Ölümünden sonra küçük oğlu Seyyid Faysal idareyi eline aldı.
Bû Saîd hânedanının iki taraftaki hükümdarları arasında önceleri güzel bir âhenk vardı. Zengibar’daki Seyyid Mecîd b. Saîd Maskat’taki kardeşi Süveynî b. Saîd’e vergi ödüyordu. Ancak Zengibar’da 1870 yılında başa geçen Seyyid Bergaş, Maskat’a da hâkim olmak istedi. Bu arada Afrika’da nüfuz sahalarını genişletmeye çalışan Avrupalı sömürgeci ülkelerden İngiltere, Fransa ve Almanya, Bû Saîd hânedanının idaresi altındaki bölgeleri tesbit etmek için bir heyet kurdular. Bu heyetin çalışmaları ile Bergaş Zengibar’ın hâkimi olarak kabul edildi ve nüfuz dairesine Baraja, Mogadişu, Lamu takımadaları, Tungi ile Kipini arasındaki sahil ilâve edildi. Sonradan Lamu İngilizler’e ait British East Africa Company’ye, Somali limanları da İtalya’ya verildi. 1890’da yine bir İngiliz-Alman anlaşması sonucunda Bû Saîd hânedanının mülkiyetinde bulunan Umba nehrinin kuzey bölgesi Almanya tarafından satın alındı. Ancak geri kalan bölgelerin hemen tamamı İngiliz nüfuz bölgesine dahil edildi. Zengibar adaları ve Pemba 1890’da İngiliz himayesine girdi. Zengibar Sultanlığı 1963 Aralığında bağımsızlığını ilân etti, ancak 1964’te bir ihtilâl ile sultanın idaresine son verildi.
Hânedanın Uman tarafı, 1901 yılından itibaren iç bölgelerde başlayan muhalif bir hareketle karşı karşıya kaldı. Seyyid Faysal İngilizler’le olan iyi ilişkileri sayesinde yönetimi elinde tutmakla birlikte mücadelelerini sürdüren isyancılar 1913’te kendileri için ayrı bir imam seçtiler. Aynı yıl Faysal öldü. Yerine geçen oğlu Teymûr, 1920 yılında İngilizler’in aracılığıyla isyancıların iç kesimde özerk bir yönetim kurmasını kabul ederek hânedanı bu tehditten kurtardı. 1932 yılına kadar Maskat Sultanlığı’nı elinde tutan Teymûr aynı yıl yönetimi oğlu Saîd’e devrederek sultanlıktan çekildi. Kendisi 1965’te Bombay’da öldü. Saîd b. Teymûr, 1970’te oğlu Kabûs’un yaptığı bir saray darbesiyle yönetimden uzaklaştırıldı. Bugün Sultan Kabûs b. Saîd, başşehri Maskat olan Uman Sultanlığı’nın devlet başkanıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Delîlü’l-Ħalîc (Tarih), II, 648, 652, 663, 689, 701, 803, 900, 1108; R. Said-Ruete, Said b. Sultan, London 1929; a.mlf., “The Al-Bu-Said Dynasty in Arabia and East Africa”, JCAS, XVI (1929), s. 417-432; W. Phillips, Oman: A History, Beyrut 1971, s. 62, 83; Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi, s. 99-102; P. Bonnenfant, La Péninsule Arabique d’Aujourd’hui, Paris 1982, s. 261 vd.; B. Thomas, Arab Rule under the Al Bû SaǾid Dynasty of Oman (nşr. British Academy), London, ts., XXIV; R. J. Gavin, “Sayyid Sa’id”, Tarikh, I/1, Nigeria 1965, s. 16-29; “Muslim in Zanzibar”, Muslim World, I/ 20, Karachi 1963, s. 6-7; C. H. Becker [C. F. Beckingham], “Barghash”, EI² (İng.), I, 1043; C. F. Beckingham, “Bū SaǾīd”, a.e., I, 1281-1283.
Mustafa L. Bilge