BRUNEY
Güneydoğu Asya’da müslüman ülke.
Resmî adı Negara Brunei Dârüsselâm’dır. Malayca bir kelime olan Brunei “barış ve selâmet yeri” anlamına gelir. Borneo adasının Güney Çin denizine bakan kuzeybatı kıyısında kurulmuş petrol zengini modern bir sultanlıktır. 114º 23´ 115º 23´ doğu boylamları ile 4º-5º 5´ kuzey enlemleri arasında yer alır. Yaklaşık 200 km. uzunluğunda bir kıyı şeridine sahip olan ülkenin yüzölçümü 5766 kilometrekaredir. 1988’de yapılan resmî sayıma göre nüfusu 241.000 olup 1992 tahminî 260.000 civarındadır. Burayı 1857’de ziyaret eden İngiliz seyyah Spenser St. John nüfusunun o tarihte 25.000 civarında olduğunu yazmaktadır. Yüzölçümüne göre nüfusun az olmasının sebebi ülke topraklarının % 75 gibi büyük bir bölümünün tropikal ormanlarla kaplı bulunmasıdır; meskûn bölgeler arazinin % 4’ten daha az bir kısmını oluşturur. Nüfusun % 65’ini Malaylar, % 23’ünü Çinliler, gerisini de çeşitli azınlıklar meydana getirir. Resmî dil Malay dili olmakla beraber İngilizce ve Çince de kullanılmaktadır. Halkın yüksek bir hayat seviyesinde bulunmasını ve ülkenin dünyada kişi başına düşen millî gelirin yüksek olduğu ülkeler arasında yer almasını sağlayan petrol ve doğal gaz Bruney ekonomisinin en büyük gelir kaynaklarıdır. 1983 verilerine göre gayri sâfi millî hâsıla 4420 milyon, kişi başına düşen senelik gelir ise 21.140 ABD dolarıdır.
Bruney’in tarih öncesi durumu hakkında kesin bilgiler yoktur. Arkeolojik
bulgulara göre ülke muhtemelen Endonezya’daki Majapahit Krallığı ve Çin’deki T’ang ve Sung hânedanlarıyla irtibat halinde idi. Bruney’in siyasî tarihi, İslâmiyet’i kabul ettikten sonra Muhammed Şah (1405-1415) adını alan yerli lider Alang (Awang) Betatar’ın bir sultanlık kurmasıyla başlar. Betatar’dan sonra yerine kardeşi Ahmed geçmiş, fakat yerli bir aileden gelen bu iki kardeş bir hânedan kuramamışlardır. Sultan Ahmed’den sonra Sultan Bereket olarak bilinen Şerif Ali adında bir Arap tahta çıkmış ve daha sonra bütün sultanlar onun soyundan gelmişlerdir. Böylece Sultan Bereket Şerif Ali, Arap-Malay karışımı bir hânedanın kurucusu olmuş ve Bruney’de İslâm’ın yayılmasına hız vermiştir. Şerif Ali’nin torunu Sultan Bolkiah’nın döneminde ise (1473-1521) Bruney, küçük bir sultanlık olmaktan çıkarak Borneo adasının büyük bir kısmını, Filipinler’deki Luzon’u ve Sulu takımadalarını içine alan bir devlet haline gelmiş ve altın çağını yaşamıştır.
1565’te Filipinler’i ele geçirmeye çalışan sömürgeci İspanyollar Sulu, Magindanau ve Buayan İslâm devletlerine saldırarak Bruney sultanının bir akrabasının yönettiği Manila bölgesini zaptettiler ve 1580’de de Bruney şehrini kuşattılar; ancak bir sonuç elde edemediler. Bu arada Cava’da üslenen Hollanda sömürge kuvvetleri de Bruney’in güneybatısına saldırılarda bulunmaya başladılar. XVII. yüzyılda hüküm süren ve reformcu bir devlet adamı olan Sultan Hasan’dan sonra tahta güçsüz hükümdarların çıkması ve bölgede Avrupa sömürgeciliğinin gelişmesi dolayısıyla Bruney Sultanlığı gerileme dönemine girdi. XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Bruney ile ilgilenmeye başlayan sömürgeci güçler arasına İngiliz Doğu Hindistan Şirketi de katıldı. İngilizler 1841’de Bruney’in elinde bulunan kuzeydeki Labuan adasını zaptettiler ve aynı yıl ülkenin güneyindeki Saravak bölgesinde yer alan Kuching’de hâkimiyet kurarak Doğu Hindistan Şirketi’nin yetkilisi olan James Brooke’u Saravak racası unvanıyla başa getirdiler. James Brooke’dan sonra yeğeni Charles Brooke Saravak racası oldu ve 1885’te Trusan, 1887’de Padas, 1890’da Linbang’ı ele geçirerek topraklarını genişletmeye başladı. Charles Brooke, Saravak racası olarak görevini sürdürdüğü elli yıl boyunca Bruney Sultanlığı’nı bugünkü küçük durumuna getirinceye kadar uğraştı. Topraklarını zorlukla savunan güçsüz sultanlar nihayet Saravak’ı İngiliz racasına bırakmak zorunda kaldılar. XIX. yüzyılın sonlarında Bruney’in müstakil bir devlet olarak yaşaması tehlikeye düştüyse de değişen milletlerarası politika sebebiyle İngiliz hükümeti Bruney, Saravak ve İngiliz Kuzey Borneosu’nda da (Sabah) himayecilik sistemini uygulamaya yöneldi. Sultan Hâşim’in (1885-1906) hükümdarlığı zamanında Bruney bir İngiliz himaye devleti haline geldi (Aralık 1888).
Bruney’in, Japonya’nın işgalinde kaldığı 1941-1945 yılları hariç, XX. yüzyıldaki savunma ve dış işleri önceleri 1906’dan 1959’a kadar İngiliz sömürge temsilcisi ve daha sonra himaye yönetiminin kaldırıldığı 1984’e kadar da bir İngiliz yüksek komiseri tarafından idare edildi. Başşehir Bender Bruney (Brunei Town) 1908’den itibaren hızlı bir gelişmeye sahne oldu. 1970’te şehrin ismi, Paduka Seri Begavan Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin’in (1950-1967) şerefine Bender Seri Begavan olarak değiştirildi. 1956’da Bruney Halk Partisi kuruldu. 1959’da İngiliz himaye döneminde ülkede bir anayasaya sahip olma hazırlıkları başladı. 1961’de Bruney Birlik Partisi kuruldu. Ülkedeki anayasal gelişmeler siyasî partileri bağımsızlık istemeye yöneltti ve parlamenter demokrasi için bir kampanya başladı.
1961 yılında Malezya başbakanı Malay birliğine katılmak üzere Bruney sultanını ülkesine davet etti. Malay yarımadası, Singapur, Saravak ve İngiliz Kuzey Borneosu’nu içine alan Malezya Federal Devleti’nin oluşturulması fikri, bölgedeki komünist cereyanlara karşı toplu mücadele edilmesine yardımcı olur düşüncesiyle, İngilizler tarafından himaye gördü. İngiliz yanlısı politikacıların benimsediği bu fikir Bruney’de şiddetli politik tartışmalara konu oldu. Bazı siyasî partiler Bruney’in Malezya ile birleşmesini kabul ederken Halk Partisi bu tasarıya karşı çıktı ve alternatif olarak Bruney, Saravak ve İngiliz Kuzey Borneosu’nu içine alan daha büyük bir Bruney veya Kuzey Borneo Federasyonu’nun kurulmasını teklif etti. Otoritesini kullanan
sultan Malezya ile birleşme tasarısını ve alternatif olarak ileri sürülen Kuzey Borneo Federasyonu tekliflerini reddetti. Bu yüzden ciddi bir politik krizin içine düşen ülkede Halk Partisi taraftarları 8 Aralık 1962’de Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin’e karşı ayaklandılar. Ayaklanma derhal bastırıldı ve Halk Partisi kapatıldı. Böylece Bruney’de demokrasi umutları sona erdi ve ülkede otokrasi dönemi başladı. 1965’te yeni bir yasama meclisi oluşturmak için genel seçimler yapıldı. Aynı dönemde İngiliz hükümeti, anayasal haklarla ilgili geniş reformlar yapması için sultana baskı uygulamaya başladı. Ancak Sultan III. Ömer Ali Seyfeddin siyasî partileri güçlendirerek kendi otoritesini zayıflatmaya razı olmadı ve tahtı oğlu Hassanal Bolkiah’ya bıraktı (4 Ekim 1967). Ülkenin yeni sultanı ve başbakanı olan 1945 doğumlu Muda Hassanal Bolkiah, 1979’da İngilizler’le 1983 yılı sonunda himayenin kalkması ve ülkenin bağımsızlığını elde etmesi konusunda anlaştı. Bunun üzerine 1 Ocak 1984’te Bruney bağımsızlığını ilân etti. Günümüzde bir refah devleti olan Bruney Dârüsselâm Sultanlığı o tarihten itibaren ekonomik gelişmede, eğitim alanında ve İslâmî konularda ilerlemeye devam etmektedir. 25 milyar dolar hesap edilen servetiyle Hassanal Bolkiah bugün dünyanın en zengin kişileri arasındadır.
Bruney Dârüsselâm’ın resmî dini İslâm olup halkın çoğunluğunu teşkil eden müslümanlar, Malezya ve Endonezya’dakiler gibi Şâfiî mezhebine bağlıdırlar. Ülke bağımsızlığını kazandıktan sonra Güneydoğu Asya Uluslar Birliği’ne (ASEAN) ve İslâm Konferansı Teşkilâtı’na üye oldu; Birleşmiş Milletler Teşkilâtı’na da 159. üye olarak kabul edildi.
BİBLİYOGRAFYA:
S. St. John, Life in the Forests of the Far East, London 1862; a.e., Kuala Lumpur 1974; C. Abid Majul, Muslims in the Philippines, Quezon City 1973, s. 73-75, 110-111, 361-363; a.mlf., “The Moros of the Philippines”, Conflict, VIII, New York 1988; European Sources for the Mistary of the Sultanate of Brunei in the Sixteenth Century (ed. R. Nicholl), Brunei 1975; B. A. Hamzah, Oil and Economic Development Issues in Brunei, Singapore 1980; Malaysia: A Country Study (ed. F. M. Bunge), Washington 1985; Muhammad Jamil al-Sufri (Pehin Amardi di Raja), Ringkasan Sejarah Brunei: A Brief History of Brunei, Brunei, ts.; H. Demaine, “Brunei: Pysical and Social Geography”, The Far East and Australasia 1988, London 1987, s. 249-250; L. Low, “Brunei: Economy”, a.e., s. 251-258; Brunei Darussalam Statistical Yearbook 1987, Darussalam 1988; Brunei Darussalam Key Indicators 1988, Darussalam 1989; H. R. Hughes-Hallet, “A Sketch of the History of Brunei”, Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society, VIII, Singapore 1940; T. Harrison, “Bisaya: Borneo-Philippines Impacts of Islam”, The Sarawak Museum Journal (June), Kuching 1956; a.mlf., “Kota Batu in Brunei”, a.e. (December), Kuching 1956; a.mlf., “The Advent of Islam to West and North Borneo”, Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society, XLV/ 1, Singapore 1973; D. E. Brown, “Brunei: The Structure and History of a Bornean Malay Sultanate”, Brunei Museum Journal, II/2, Brunei 1970; J. Judge, “Brunei Borneo’s Abode of Peace”, National Geographic, CXLV/2, Washington 1974; J. P. Ongkili, “A New Look at Sarawak History”, Journal of the Malaysian Historical Society Sarawak Branche, Kuching 1983 (özel sayı); “Vathikah Pemasyhuran Kemerdekaan”, Petita Brunei (January), Bandar Sari Bagawan 1990; O. Schuman, “Brunei”, EI² Suppl. (İng.), s. 151-152.
Muhammad Abdul Jabbar Beg