BİKAÎ

البقاعي

Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî el-Bikaî (ö. 885/1480)

Müfessir, muhaddis, Şâfiî fakihi, tarihçi ve edip.

809’da (1406) Lübnan’ın Bikā‘ bölgesindeki Hırba köyünde doğdu ve hıfzını burada tamamladı. Çerkez Memlükleri’nin hüküm sürdüğü bir muhitte yaşadı. Babasını ve amcalarını kaybettiği bir hadiseden sonra Şam’a yerleşti (1417). Şam, Kudüs ve Kahire’de İbnü’l-Cezerî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Kādî Şühbe, İbn Nübâte, İbn Raslân gibi âlimlerden ders okudu. 1433’te Kahire’ye yerleşti. Yirmi sekiz yaşında iken fetva ve tedris icâzeti aldı. 1440 ve 1443’te Sultan Zâhir Çakmak’la birlikte iki defa Rodos seferine katıldı. Bu seferler sırasında bile telif işinden geri kalmadı. 1445’te hacca gitti. Mücadeleci bir mizacı olan Bikaî, İbnü’l-Arabî ve İbnü’l-Fârız’ı hulûl* ve ittihad* isnadıyla tekfir etmesi, hatta bu hususta eserler yazması ve Gazzâlî’ye tenkitler yöneltmesi sebebiyle şimşekleri üzerine çekti. Nitekim Süyûtî, reddiye mahiyetinde kaleme aldığı birkaç eseriyle bu âlimleri savunma gereğini duydu. Vefatından dört beş yıl önce çevresinin kendisini fazlaca rahatsız etmesi sebebiyle Şam’a hicret etti. Şam valisi tarafından büyük itibar gördü ve Gazzâliyye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Daha sonra bu şehirde vefat etti.

Eserleri. Bikāî kıraat, fıkıh, hadis, tarih, kelâm ve nahiv dallarında, özellikle de tefsir sahasında eserler yazdı. Tesbit edilebilen altmış üç eserinden kırk tanesinin nüshaları günümüze kadar gelmiştir. Önemli eserleri şunlardır: 1. Nazmü’d-dürer* fî (min) tenâsübi’l-ây ve’s-süver. Âyetler ve sûreler arasındaki münasebet ve insicam ile sûrelerin ana fikirlerine dair bir tefsirdir. Haydarâbâd Nizâmiye Üniversitesi’nden Muhammed Abdülhamîd ve arkadaşları tarafından 1969’da Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye yayınları arasında neşrine başlanan eserin yirmi iki cildi yayımlanmıştır. 2. Delâletü’l-burhâni’l-kavîm Ǿalâ tenâsübi âyi’l-Kurǿâni’l-Ǿazîm. Nazmü’d-dürer’in muhtasarı olup Süleymaniye (Kılıç Ali Paşa, nr. 77) ve İstanbul Üniversitesi kütüphanelerinde (AY, nr. 853) birer nüshası vardır. 3. MesâǾidü’n-nazar li’l-işrâfi Ǿalâ makasıdi’s-süver. 114 sûrenin tek tek ele alındığı bu eserde her sûrenin esas konusu, temel hedefleri ve sûre ile ismi arasındaki münasebet açıklanmış, sûre ve âyetlerin faziletlerine dair hadisler zikredilmiştir. Eserin Nuruosmaniye (nr. 598) ve Süleymaniye (Fâtih, nr. 647; Reîsülküttâb, nr. 96; Beşir Ağa, nr. 76) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 4. LaǾibü’l-ǾArab bi’l-meysir fi’l-câhiliyyeti’l-ûlâ. Bakara sûresinin 219. âyetinin Nazmü’d-dürer’den naklen tefsiri olup Araplar’ın Câhiliye devrinde oynadıkları kumar hakkındadır. C. Landberg tarafından Turafun Arabiyye (Primeurs arabes) adlı dergi içinde neşredilmiştir (Leiden 1303/1886). 5. Sırrü’r-rûh. İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Kitâbü’r-Rûh, adlı eserinin özetidir. Ruhun mahiyetinden ve bedenle birlikte ölüp ölmeyeceğinden bahseden eser Kahire’de basılmıştır (1326/1907). 6. ǾUnvânü’z-zamân fî terâcimi’ş-şüyûhi ve’l-akrân. Bikāî’nin çağdaşı olan âlimlerin ve mektep arkadaşlarının biyografilerine dair alfabetik bir eserdir. 386 varak halindeki bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde (nr. 1119) bulunan eseri ve ǾUnvânü’l-Ǿunvân adlı muhtasarını Câmiatü Ayni’ş-şems hocalarından Hasan Habeşî yayıma hazırlamıştır. 7. en-Nüketü’l-vefiyye. Zeynüddin el-Irâkı’nin usûl-i hadise dair Elfiyyetü’l-ǾIrâkī adlı eserinin şerhi olup Millet Kütüphanesi’nde bir nüshası vardır (Feyzullah Efendi, nr. 252, 275 varak). 8. Ahbârü’l-cilâd fî fütûhi’l-bilâd. Tarihe dair bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunmaktadır (Lâleli, nr. 1994; Damad İbrâhim Paşa, nr. 886). 9. el-Akvâlü’l-kadîme fî hükmi’n-nakl mine’l-kütübi’l-kadîme. Kâtib Çelebi’nin el-Akvâlü’l-kavîme adıyla zikrettiği eser Muhammed Mürsî el-Hûlî tarafından Mecelletü’l-maǾhedi’l-mahtûtâti’l-ǾArabiyye’de neşredilmiştir (1401/1980, XXVI/2, s. 37-96). 10. Esvâku’l-eşvâk min MesâriǾi’l-Ǿuşşâk. Mısırlı şair Serrâc el-Verrâk’ın MesâriǾu’l-Ǿuşşâk, adlı eserinin muhtasarı olan kitabın Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunmaktadır (Reîsülküttâb, nr. 745, 300 varak; Beşir Ağa, nr. 552, 285 varak). 11. Tenbîhü’l-gabî Ǿalâ (ilâ) tekfîri İbni’l-ǾArabî. Bu eserin de Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları vardır (Lâleli, nr. 3679/3; Şehid Ali Paşa, nr. 2734/3; Celâl Ökten, nr. 218). 12. Hâşiye Ǿalâ Şerhi’l-Ǿakāǿid. Teftâzânî’nin Şerhu’l-Ǿakāǿid’i üzerine yapılmış bir


hâşiye olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Hamidiye, nr. 741).

Edebî yönü de bulunan Bikāî şiirlerini İşǾârü’l-vâǾî bi-eşǾâri’l-BikāǾî’de (bk. Ömer b. Fehd el-Hâşimî, s. 338), Hz. Peygamber’in methine dair şiirlerini de Cevâhirü’l-bihâr fî nazmi sîreti’l-muhtâr (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6480; Şehid Ali Paşa, nr. 2804/1) adlı eserinde toplamıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Sehâvî, ed-Davǿü’l-lâmiǾ, I, 101-111; Süyûtî, Nazmü’l-Ǿıkyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut 1927, s. 24-25; Dâvûdî, Tabakātü’l-müfessirîn, II, 242-243; Keşfü’z-zunûn, I, 81, 86, 104, 105, 117, 140, 156, 170, 210, 216, 267, 355, 382, 513, 596, 602, 612, 759, 828, 910, 911, 1174-1175; II, 1018, 1090, 1142, 1148, 1174, 1175, 1215, 1233, 1365, 1393, 1421, 1500, 1579, 1704, 1961-1962; Şevkânî, el-Bedrü’t-tâliǾ, I, 19-22; Serkîs, MuǾcem, I, 573-574; II, 1599; Brockelmann, GAL, II, 179-180; Suppl., II, 177-178; Îzâhu’l-meknûn, I, 475; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 21-22; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 71; Müneccid, MuǾcem, IV, 61-62; V, 58; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 594-595; Necati Kara, Burhânüddin İbrahim b. Ömer el-Bikāî ve Tefsirindeki Metodu (doktora tezi, 1981), EAÜİF; Ömer b. Fehd el-Hâşimî, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1402/1982, s. 336-339; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 17.

Suat Yıldırım