BEGAVÎ, Ferrâ
الفرّاء البغوي
Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ el-Begavî (ö. 516/1122)
Muhaddis, müfessir ve Şâfiî fakihi.
Çocukluk ve gençlik yılları hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Kendisine Horasan’da Merverrûz ile Herat arasında bulunan Bağşûr (Bağ) kasabasına nisbetle Begavî denmiştir. Ferrâ lakabı kürkçülük yapan babasına aittir. Bu sebeple İbnü’l-Ferrâ diye de anılır.
1067 yılı civarında ilim tahsili için Merverrûz’a giderek Şâfiî fakihi Kadı Hüseyin b. Muhammed el-Merverrûzî’den fıkıh ve hadis okudu. Horasan illerini dolaşıp Ebû Ömer Abdülvâhid el-Melîhî, Ebü’l-Hasan Ali el-Cüveynî, Ebû Bekir Ya‘kūb es-Sayrafî gibi hocalardan çeşitli dersler aldı. Daha sonra ikinci vatanı sayılan Merverrûz’a yerleşti ve hocası Kadı Hüseyin b. Muhammed’in vefatından sonra onun yerini alarak birçok talebe yetiştirdi ve eser yazdı. Seçkin talebeleri arasında, Şerĥu’s-sünne’nin râvisi Hafede diye tanınan Ebû Mansûr Muhammed el-Attârî, Ebü’l-Feth Muhammed el-Hemedânî, Ebü’l-Mekârim Fazlullah en-Nûganî de yer almaktadır. Zühd ve takvâsı, sade giyimi, önceleri sadece ekmekle, fakat zayıf düşmesi üzerine zeytin ekmekle yetinmesi, abdestsiz ders vermemesi gibi özellikleriyle tanınan Begavî bulunduğu çevrenin dışına çıkmadı.
Begavî yaşayışında olduğu gibi ilmî anlayışında da selefin yolunu takip etti. Şâfiî mezhebine bağlı bir çevrede yetiştiği ve hatta Şâfiî fıkhına dair et-Tehźîb adlı önemli bir eser yazdığı halde mezhep taassubuna düşmedi. Bütün mezheplerin görüşlerini inceleyip naslara en uygun ve delil yönünden en kuvvetli bulduklarını benimsemekte tereddüt etmedi. Kur’an ve Sünnet kültürünün yaygınlaşmasına gayret ederek müslümanları bu iki kaynağa sarılmaya çağırdı. Bu sebeple de kendisine “Muhyissünne” ve “Rüknüddin” lakapları verildi. Bütün çalışmalarını sünnet üzerinde yoğunlaştırdığını belirten Begavî, hadis metinleri üzerinde daha fazla durulmasını sağlamak için senedsiz hadis nakli geleneğini başlatmıştır. Nitekim kendisinden sonra bilhassa halk için tertip ve tasnif edilen hadis kitaplarında hadis senedleri alınmamış, sahâbeden olan râvi zikredilmekle yetinilmiştir.
Begavî seksen yaşlarında Merverrûz’da vefat etmiş ve çok sevdiği hocası Kadı Hüseyin el-Merverrûzî’nin yanına Tâlekan Kabristanı’na defnedilmiştir. Kaynaklarda vefat tarihi 510 (1116) olarak da geçmektedir.
Begavî’nin fıkıh yönü Salâh Abdülganî Ali eş-Şera‘ tarafından el-İmâmü’l-Beġavî ve eŝeruhû fi’l-fıķh adlı çalışmayla (Riyad 1404/1984), tefsirdeki yeri de Afâf Abdülgafûr Hamîd tarafından el-Beġavî ve menhecühû fi’t-tefsîr (Bağdad 1983) adlı eserle ortaya konmuştur.
Eserleri. Arap ve Fars dilleriyle eser vermiş olan Begavî’nin çalışmaları hadis, tefsir ve fıkıh ilimlerine dairdir.
A) Hadis. 1. Şerĥu’s-sünne*. Tanınmış muhaddislerin eserlerinden seçtiği hadisleri konularına göre sıraladıktan sonra az kullanılan kelimeleri açıklayarak ve âlimlerin ihtilâf ettiği fıkhî problemleri, hadisten elde edilen hükümleri belirterek şerhetmiştir. Müellife Muhyissünne lakabını kazandıran bu eser, Züheyr eş-Şâvîş ve Şuayb el-Arnaût tarafından son cildi fihrist olmak üzere on altı cilt halinde Dımaşk (1390-1400/1970-1980) ve Beyrut’ta (1403/1983) yayımlanmıştır. 2. Meśâbîĥu’s-sünne*. Güvenilir hadis kaynaklarından senedlerini çıkararak seçtiği hadisleri önce konularına göre sıralamış, sonra da her babı kendi arasında sahih ve hasen hadisler olmak üzere ikiye ayırmıştır. 4719 hadisi ihtiva eden eser İslâm âleminde büyük bir şöhret kazanmış ve üzerinde otuzdan fazla âlim tarafından şerh ve ta‘lik yazılmıştır. Eser 1294 ve 1318 yıllarında Kahire’de yayımlanmış, son olarak Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Muhammed Selim İbrâhim ve Cemal Hamdi ez-Zehebî tarafından hadislerin kaynağı tahkik edilerek dört cilt halinde Beyrut’ta basılmıştır (1407/1987). 3. el-CâmiǾ (el-CemǾ) beyne’ś-Śaĥîĥayn. Hem Śaĥîĥ-i Buħârî hem de Śaĥîĥ-i Müslim’de bulunan hadisleri senedsiz olarak bir araya getirdiği bu eserin günümüze gelip gelmediği bilinmemektedir. 4. el-Envâr fî şemâǿili’n-nebiyyi’l-muħtâr. İrşâdü’l-envâr diye de anılan eser 101 bab olup hadisler senedleriyle birlikte zikredilmiştir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 622). 5. Şerĥu CâmiǾi’t-Tirmiźî (GAL Suppl., I, 268, 622). Begavî’nin ayrıca el-ErbaǾûne ĥadîŝen adlı bir kitabıyla hocaları hakkında bilgi verdiği MuǾcemü’ş-şüyûħ adlı bir eseri kaynaklarda zikredilmektedir.
B) Fıkıh. 1. et-Tehźîb. Müellif, Şâfiî fıkhının önemli bir kaynağı kabul edilen bu eserinde hocası Kadı Hüseyin el-Merverrûzî’nin et-TaǾlîķa adlı meşhur kitabını esas almıştır. Eserin her babı ilgili âyet ve hadislerle başlamakta, sonra Begavî o konuda hem kendinin hem de diğer âlimlerin görüşlerini zikretmektedir. Dört cilt olan eserin I. cildi Ezher Kütüphanesi’nde (Fıkhu’ş-Şâfiî, nr. 43) ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (nr. 488), II ve III. ciltleri Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 870), IV. cildi de Zâhiriyye Kütüphanesi’nde (Fıkhu’ş-Şâfiî, nr. 992) bulunmaktadır. 2. Fetâvâ. Begavî’ye sorulan fıkhî meselelerin cevaplarını ihtiva eden eserin Süleymaniye (nr. 675/3) ve Zâhiriyye kütüphanelerinde (Fıkhu’ş-Şâfiî, nr. 375) birer nüshası bulunmaktadır. 3. el-Kifâye fi’l-fıķh. Şâfiî fıkhına dair Farsça olarak yazdığı bu eserin bir nüshası Tahran Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Safâ, II, 928-929). 4. Tercemetü’l-aĥkâm. Farsça yazılmış olan bu eserin bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir (nr. 2282/2).
C) Tefsir. 1. MeǾâlimü’t-tenzîl*. Begavî’nin en tanınmış eseri olup âyetleri hadislerle, sahâbe ve tâbiîn müfessirlerinin ve daha sonraki âlimlerin görüşleriyle açıklamaktadır. Muhaddis olması sebebiyle daha önce yazılan tefsirlerdeki zayıf ve uydurma rivayetleri tenkit etmiştir. Eserin çeşitli baskıları yapılmıştır. İran’da taş baskısı olarak dört cilt halinde
tarih belirtilmeden, Bombay’da (1269, 1296, 1309) ve Kahire’de Lübâbü’t-teǿvîl ile birlikte (1305, 1331) ve son olarak Beyrut’ta (1407/1987) basılmıştır. 2. el-Kifâye fi’l-ķırâǿa. Musul Umumi Evkaf Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Hazâinü Medreseti’l-Hayyât, Mecmûa, nr. 16/37).
BİBLİYOGRAFYA:
Begavî, Şerĥu’s-sünne (nşr. Şuayb el-Arnaût - M. Züheyr eş-Şâvîş), Dımaşk 1390-1400, nâşirlerin mukaddimesi, I, 19-31; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 136-137; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1257-1259; Sübkî, Ŧabaķāt, IV, 214-217; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, s. 206; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, Kahire 1976, s. 12-13; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 48-49; Keşfü’ž-žunûn, I, 195, 397; II, 1040, 1499, 1698; Serkîs, MuǾcem, I, 573; Brockelmann, GAL, I, 447-449; GAL Suppl., I, 268, 622; a.mlf., “Begavî”, İA, II, 449; Safâ, Edebiyyât, II, 928-929; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1381/1961-62, I, 234-238; Mirzâ Muhammed - Bâkır Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, Beyrut 1391, III, 187; Ali Şevâh İshak, MuǾcemü muśannefâti’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 154; Afâf Abdülgafûr Hamîd, el-Beġavî ve menhecühû fi’t-tefsîr, Bağdad 1983; Salâh Abdülganî Ali eş-Şer‘, el-İmâm el-Beġavî ve eŝeruhû fi’l-fıķhi’l-İslâmî, Riyad 1404/1984; Muhammed İbrâhim Şerîf, el-Beġavî el-Ferrâǿ ve tefsîruhû li’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Kahire 1406/1986; Ali Eroğlu, el-Beğavî ve Tefsirindeki Metodu (doktora tezi, 1987), Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi; J. Robson, “al-Baghavı”, EI² (İng.), I, 893.
Mevlüt Güngör