BAŞI BOZUK
Osmanlı Devleti’nde savaş sırasında asıl orduya katılan gönüllü askerler için kullanılan bir tabir.
Yaya ve atlı olarak ayrı silâh ve teçhizatları olan ve ayrı kumandanların idaresi altında bulunan başı bozuk askerleri Osmanlı ordusunu oluşturan kuvvetlerdendir. Nitekim Kavalalı Mehmed Ali Paşa da başlangıçta, Mısır’ı işgal eden Napolyon Bonapart’ı oradan çıkartmak için sevkedilen başı bozuk askerlerinin kumandanı idi. Sultan Abdülmecid devrinde 1843’te Osmanlı ordusu yeniden düzenlenirken düzenli kuvvetleri oluşturan muvazzaf, yedek (redif) ve yardımcı kuvvetlerden başka başı bozuklar da teşkilâta alınmıştı. Daha ziyade Dobrucalılar, Kazaklar, Tatarlar, Çerkezler ve Doğu Anadolu’daki Türkmenler’den oluşan ve sayıları 60.000 civarında olan bu askerler savaş halinde orduya katılacaklardı. Fakat kendilerinden beklenen hizmet görülmediğinden 1854-1856 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Fransız generali Joussouf ile İngiliz generali Biston tarafından düzenli birlikler haline getirilmelerine çalışılmışsa da bu mümkün olmamıştır. Midhat Paşa sadrazamlığı zamanında bu birlikleri kaldırmak istemiş fakat bunu başaramamıştır.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda da kullanılan başı bozuk neferleri, intizamsızlıkları iyice artmış olduğundan, daha sonraki tarihlerde gönüllü olarak savaşa katılacakların düzenli askerler tarzında olmaları istenmiş, böylece bu kuvvetlerin kullanılmasından hemen hemen vazgeçilmiştir.
Başı bozuk tabiri ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nun son zamanlarında taşradan İstanbul’a gelip işsiz güçsüz siviller için de kullanılmıştır. Günümüzde Orta Anadolu’da dul kadın veya erkekler için, Trakya’da ise serseri ve külhanbeyler için kullanılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Mir’ât-ı Hakîkat (Miroğlu), III, 591, 653; Ahmed Midhat, Üss-i İnkılâb, İstanbul 1295, II, 288-289; Pakalın, I, 164-165; Karal, Osmanlı Tarihi, VI, 164-165; VIII, 6; Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Ankara 1965, II, 558; S. Shaw - E. K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (trc. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983, II, 120, 204; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Başıbozuk”, İA, II, 328; TA, V, 383; H. Bowen, “Bashi-Bozuk”, EI² (İng.), I, 1077; a.mlf., “Başıbozuk”, UDMİ, III, 938.
Abdülkadir Özcan