BAHÂR
البهار
Eski bir ağırlık ölçüsü.
Bahârın özellikle Basra körfezi ve Hint Okyanusu milletlerarası baharat ticaretinde büyük bir önem taşıdığı bilinmektedir. Ortaçağ’a ait çeşitli Avrupa kaynaklarında bahar, bhar, bhaar, baer, baar ve bar olarak geçen, Arapça’da ise buhâr şeklinde telaffuz edilen kelimenin aslının Hintçe, Kıptîce veya Arapça olduğu ileri sürülmüştür. Arapça’da “yük” (Şam lehçesinde “deve yükü”) veya “yarım yük” anlamına geldiği gibi ağırlık birimi olarak da çeşitli yer ve zamanlarda yük (deve yükü, hıml) veya yarım yük (idl) ile eş değerli kabul edilmiştir.
Arap müellifleri bahârın değeriyle ilgili olarak farklı bilgiler vermektedirler. Eserinin bir yerinde buhâr ile kıntâr*ın eş anlamlı olduğunu söyleyen Muhammed b. Ahmed el-Makdisî bir başka yerinde de 300 rıtl*a (Arap Yarımadası’nda), İbn Hurdâzbih 333 men*e (Mültân’da), Şehâbeddin el-Hafâcî ise 300 rıtl veya 3 kıntâra eşit olduğunu söylemektedir. Makdisî’nin rıtldan maksadının 260 dirhemlik Mekke rıtlı olduğu düşünülürse 1 bahâr (=78.000 dirhem=) 243,75 kg. eder. İbn Hurdâzbih ise men ile 260 dirhemlik Bağdat mennini kastetmiş olsa gerektir ki buna göre de 1 bahâr (=86.580 dirhem=) 270,5625 kilogramdır. Kahire kadılığı ve Mısır kazaskerliği görevlerinde bulunan Hafâcî ise özellikle İskenderiye civarında baharat ve benzeri maddelerin ölçümünde kullanılan 100 rıtllık kıntârı kastetmiş olmalıdır ki burada 1 rıtlın 144 dirhem olduğu düşünüldüğünde 1 bahâr (=43.200 dirhem=) 135 kg. eder.
Bunlardan başka bahârın 400 rıtl, 600 rıtl ve hatta 1000 rıtl (?) olduğunu ileri sürenler de bulunmaktadır. Ayrıca Suriye lehçesinde 400 rıtllık yarım yüke eşit olduğu söylenmekte ise de 1 Suriye rıtlı 600 dirhem olduğuna göre 400 rıtl (=240.000 dirhem=) 750 kg. demektir ki yük için bile fazla olan bu rakam yarım yük için ihtimal dışı görünmektedir. Makrizî ise bahârın 2 Mısır irdeb*i hacmindeki boğa derisinin alacağı ağırlığa eşit olduğunu söylemektedir. Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’ye göre XVIII. yüzyılda 1 Mısır irdebi, her biri 442 6/7 dirhemlik, İbn Âbidîn’e göre ise 445 5/7 dirhemlik 96 kadehe eşittir. Birinci hesaba göre 1 bahâr 265,7143 kg., ikincisine göre ise 267,4286 kg. eder.
Bahârın ağırlığındaki farklılıklar, müşteri lehinde olmak üzere, âdet gereği asıl ağırlığa, tartılan maddenin cinsi ve fiyatına göre değişen oranda muayyen bir fire bedeli (Portekizce’de picota) ilâvesinden kaynaklanmaktadır. Portekiz maliyecisi Goalı Antonio Nunez’in Lyvro dos pesos da Ymdia adlı eserinde muhtelif bahâr ağırlıkları ile ilgili ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Buna göre XVI. yüzyılda esas itibariyle -picotasız- 1 bahâr: Hürmüz’de 207,4 kg. (ancak malın cinsine göre 422 kilograma kadar çıkmaktadır. W. Baret, 1584’te Hürmüz’de biri 220 ve 246,4 kilogramlık küçük, diğeri de 422 kilogramlık büyük iki bahâr bulunduğunu söylemektedir); Hindistan liman şehirlerinden Diu’da 235,008 kg.; Kalikut’ta 208,1565 kg.; Saymûr’da (veya Chaul) 211,50576 kg.; Coçin ve Quilon’da (veya Kavlam) 166,27275 kg.; Dabhol’da 229,5 kg.; Seylan’da 176,256 kg.; Malaka’da büyük 210,222 kg., küçük 183,6 kg.; Maldivler’de 229,5 kg.; Malindi’de (Kenya) 243,27 kg.; Mombasa’da (Kenya) 235,008 kg.; Mafia’da (Tanzanya) 195,075 kg.; Mozambik’te 229,60279 kg.; Zengibar’da 235,008 kg.; Lâr’da (Güney İran) 218 kg.; XVII. yüzyılda Mekke’de 183,7 kg.; Mehâ’da (Yemen, pamuk için) 150,6156 kilogramdır (diğer bazı bölgelerde kullanılan bahâr değerleri için aynı esere bakılabilir).
Sonuç olarak bahârın zaman, zemin ve tartılan malın cinsindeki farklılıklara paralel olarak 150 kg. ile 750 kg. arasında değişen değerler aldığı anlaşılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Zemahşerî, el-Fâǿik, “buhâr” md.; İbnü’l-Cevzî, Garîbü’l-hadîs, “bhr” md.; İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “bhr” md.; Lisânü’l-ǾArab, “bhr” md.; Burhân-ı Katı‘ Tercümesi, I, 319; Tâcü’l-Ǿarûs, “bhr” md.; İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 56; Tehzîbü’l-luga, VI, 288; Makdisî, Ahsenü’t-tekasîm, s. 31, 99; Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, el-MuǾarreb, Tahran 1966, s. 62-63; Hafâcî, Şifâǿü’l-galîl, İstanbul 1282, s. 43; W. Hinz, el-Mekâyîl ve’l-evzânü’l-İslâmiyye (trc. Kâmil el-Aselî), Amman 1970, s. 20-23; M. H. Sauvaire, “Matériaux pour Servir a l’Histoire de la Numismatique et de la Métrologie Musulmanes”, JA, III (1884), s. 401-404; Antonio Nunez, “Livre des Poids, Mesures et Monnaies de l’Inde” (trc. Gabriel Ferrand), a.e., XVI (1920), s. 27-92; Gabriel Ferrand, “Les Poids, Mesures et Monnaies des Mers du Sud aux XVI e et XVII e Siècles”, a.e., XVI, 261-275; “Bahâr”, İA, II, 221.
Cengiz Kallek