BAĞDATLI İSMÂİL PAŞA
(ö. 1839-1920)
Asker, bibliyografya ve hal tercümesi âlimi.
Bağdat’ta doğdu. Irak’ın Süleymaniye şehri ileri gelenlerinden Baban ailesine mensup olduğu için Babanî veya Babanzâde lakabı ile de anılır. Babasının adı Mehmed Emin, dedesininki de Selim’dir. Irak’ta halkı askerliğe teşvik maksadıyla
açılan Zâbit Mektebi’nde okuyarak subay çıktı. 1875’te İstanbul’a gitti ve 1878’de hayatının bundan sonrasını geçireceği Bakırköy’e yerleşti. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından sonra mirlivâ rütbesiyle Jandarma Dairesi ikinci şube müdürü oldu. 1920’de bu görevden emekli olduktan üç ay sonra vefat etti ve İstanbul’da Bakırköy Mezarlığı’na defnedildi.
Eserleri. Askerlikle ilmî çalışmalarını beraber yürüten İsmâil Paşa İstanbul’a gelişindan az sonra başladığı ve otuz beş yıllık bir emek mahsulü olan iki önemli eseriyle ilim âleminde tanınmıştır. 1. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Keşfü’z-zunûn’a zeyil olarak Arapça kaleme aldığı bu eserinde Kâtib Çelebi’nin göremediği yahut bahsetmediği veya ondan sonra yazılan çeşitli ilim dallarından dört bin kadar Arapça, Farsça ve Türkçe kitap hakkında kısa bibliyografik bilgiler vermektedir. Keşfü’z-zunûn için meydana getirilmiş zeyiller içinde en genişi İsmâil Paşa’nın bu eseridir. Eser tamamlanmasını takip eden uzun bir bekleyişten sonra müellif nüshası esas alınarak Şerefeddin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge tarafından iki cilt halinde yayıma hazırlanıp Millî Eğitim Bakanlığı’nca İstanbul’da basılmıştır (I-II, 1945-1947). Duyulan ihtiyaç üzerine eserin 1972’de tıpkı basımı yapılmıştır. Ayrıca Tahran’da yapılmış birçok ofset baskısı da vardır. Îzâhu’l-meknûn’un müellif hattı eksik bir müsvedde nüshası Yapı ve Kredi Bankası Genel Müdürlüğü Kütüphanesi’nde (İstanbul) bulunmaktadır. 2. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâǿü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Büyük bir biyografi ve bibliyografya ansiklopedisidir. İki ciltlik eserde İslâm âleminde yetişmiş 9000 civarında müellifin (I. ciltte 5398) hal tercümesi ve bunların çeşitli ilim dallarına ait 50.000 civarında kitabı (I. ciltte 25.000 eser) söz konusu edilmektedir. Bazı müellifler hakkında çok kısa bilgi ile yetinilirken bazılarının hayatları ve eserleri hakkında ise oldukça geniş bilgi verilmiş, Türk olanlar isimlerinin yanına yıldız işareti konularak ayrıca belirtilmiştir. Hediyyetü’l-ârifîn müellif nüshası esas alınarak Kilisli Rifat Bilge, İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç tarafından iki cilt halinde yayıma hazırlanıp Millî Eğitim Bakanlığı’nca I. cildi 1951’de, II. cildi de 1955’te İstanbul’da basılmıştır. Bu eserin de Îzâhu’l-meknûn gibi Tahran’da yapılmış birçok ofset baskısı vardır. Ayrıca Nail Bayraktar’ın eserde adı geçen müelliflerin şöhret buldukları künye, nisbe, mahlas ve lakapları esas alarak hazırladığı yeni bir indeks Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır (Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâǿü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn Şöhretler İndeksi, İstanbul 1990).
BİBLİYOGRAFYA:
Keşfü’z-zunûn, nâşirlerin girişi, I, 13; Îzahu’l-meknûn, I, 158; Osmanlı Müellifleri, III, 28; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 193; Kehhâle, MuǾcemü’l-müel-lifîn, II, 289-290; Bâkır Emîn elVerd, AǾlâmü’l-Irâki’l-hadîs (1869-1969), Bağdad 1977, I, 129-130; İmâd Abdüsselâm Raûf, et-Târîh ve’l-müerrihûne’l-Irâkıyyûn, Bağdad 1983, s. 284-285; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 326; Maal-Mektebe, s. 79-80; İzzüddin Tenûhî, “Hediyyetü’l-ârifîn”, MMİADm., XXX/1 (1955), s. 129-131; Rudolf Sellheim, “İsmaagil Basaa Al-Bagdadı, Hadıyat al-arifın asma al-muallifın wa atar al-musannifın”, Oriens, VIII, Leiden 1955, s. 295-296; “Babanzâde İsmail Paşa”, TDEA, I, 275; “İsmail Paşa (Bağdatlı)”, ABr., XII, 42.
Hulûsi Kılıç