ANABOLU
Yunanistan’da Mora yarımadasının kuzeydoğusundaki Nauplia’nın Osmanlılar dönemindeki adı.
Mora’da Agrolis körfezinde denize doğru uzanan dil üzerinde bulunan bir liman şehridir. Bu küçük yarımadada 85 m. yüksekliğindeki tepe, milâttan önce III. bin sonlarında yerleşme yeri oldu, buradaki eski Grek şehri ise milâttan önce 300 senelerinde kuruldu. Romalılar döneminde terkedilen şehir, Bizans İmparatorluğu idaresinde yeniden tahkim ettirilerek 879’da piskoposluk, 1189’da ise metropolitlik merkezi haline geldi. 1199’dan itibaren Nauplia, Venedik’le sıkı ticarî münasebetleri olan önemli bir liman şehri özelliğini kazandı. 1389’da Venedikliler’in idaresi altına girdi ve Venedik-İstanbul yolu üzerinde son derece müstahkem bir ticaret limanı ve üssü oldu. Bu devirde Napoli di Romania adı verilen şehir ve kalesi 3 Ekim 1540 Osmanlı-Venedik antlaşması sonucu Osmanlılar’a bırakıldı. Ancak Mora sancak beyi Güzelce Kasım Paşa, uzunca bir muhasaradan sonra şehri ve kalesini teslim alabildi. Halkına dokunulmadı, hatta onlara bazı vergilerden muaf olma imtiyazı dahi verildi. Fetih sırasında kaçanların mallarının satılmasına, kalmayı tercih edenlerin emlâkinin korunmasına dair emirler gönderildi. Ayrıca şehre Türk nüfusun iskânı sağlandı ve kale muhafızları yerleştirildi.
Osmanlılar döneminde şehir, muhtemelen Nauplia veya daha kuvvetli bir ihtimalle Napoli’den bozma olan, hatta eski Arap coğrafyacılarından İdrîsî tarafından da kullanılan Anabolu ismiyle şöhret kazandı. Evliya Çelebi de İtalyan ve Frenk lisanında buraya Anapolye (aiLwUaEU∆A) denildiğini, Osmanlılar’ın ise bundan bozma olarak şehri Anabolu adıyla andıklarını belirtir. Nitekim Pîrî Reis eserinde burayı Anabolı (üLwBEU∆A) tarzında harekelemiştir. Şehir Osmanlılar’ın eline geçince iç kalede bulunan kilise camiye çevrilerek Fethiye veya Sultan Süleyman Camii adını aldı. Ayrıca Güzelce Kasım Paşa da burada bir cami ile birçok çeşme yaptırdı. Yine fethin hemen sonrasında kalede bir tophane inşa edildi; Venedikliler tarafından 1471’den sonra kuzeybatıdaki küçük ada üzerinde yaptırılan Castello dello Scoglio (Kastel-i Bahriyye, Bourzi) adlı kalenin surları onarıldı.
Hıristiyanların çoğunlukta olduğu Anabolu 1615’te toplam 4000’e ulaşan bir nüfusa sahipti. Bunun 1000 kadarını müslümanlar, 150 kadarını yahudiler geri kalanını da hıristiyanlar teşkil etmekteydi. 1667’de şehre gelen Evliya Çelebi, kaleden ve şehirden tafsilâtlı bir şekilde söz eder ve o sırada buranın Girit’e gidecek asker, zahire ve mühimmatın toplandığı bir üs olması sebebiyle çok kalabalık bir yer olduğunu belirtir. Ayrıca iç kaledeki Fethiye Camii’ni tarif ederek bu kısımda hepsi kiremit örtülü 200 evin bulunduğunu, dış kalenin içinde ise büyük küçük 1600 evin yer aldığını ve bunların çoğunun saraya benzediğini yazar. Anabolu, Evliya Çelebi’den on dokuz sene sonra Mora’yı zapta girişen Venedikliler tarafından kuşatıldı. Şiddetli top ateşi şehrin geniş ölçüde tahribine yol açtı. Kaledeki muhafızlar üç dört hafta dayandılarsa da sonunda teslim olmak zorunda kaldılar (1686). Kuşatma sırasında şehirdeki müslüman halktan sağ kalabilenler civar adalara ve Anadolu’ya kaçtılar. Bundan sonra Anabolu, Mora’daki Venedik idaresinin merkezi oldu, yeniden imar edildi ve bazı askerî tesisler yapıldı. 1715’te Şehid Ali Paşa’nın Mora harekâtı sırasında ikinci defa Osmanlı hâkimiyetine alındı. Türk Kuvvetleri 20 Temmuz 1715’te şehri kuşatarak ele geçirdi ve kaledeki Venedikliler esir alınarak İstanbul’a gönderildi. Mora’nın yeniden fethinin tamamlanmasından sonra yapılan tahrir*de Anabolu da yer aldı. Bu sırada henüz şehir ve varoşunda sivil halk yoktu ve sadece askerî zümre mensupları bulunuyordu. 1716’da tamamlanan tahrire göre Anabolu’da
beş mahalle (Sultan Ahmed Han Camii mahallesi, Ali Paşa Camii mahallesi, Yukarı Mahalle, Meydân-ı Harîk mahallesi, Sahrınç mahallesi) ve Palamuda tepesi altında uzanan bir varoş ile 314’ü çok katlı, 117’si tek katlı, diğerleri çeşitli büyüklükte 1321 ev, elli bir oda, 509 dükkân, 350 mahzen, dört hamam, bir medrese, yirmi altı kilise, yirmi altı fırın, iki değirmen, beş salhane vardı (BA, TD, nr. 884, s. 1-28; TK, TD, nr. 24, vr. 13ª-14ª).
İkinci Osmanlı fethinden sonra Anabolu’daki bütün kilise ve özel ibadethanelerin camiye çevrilmesi emredildi. Bunun neticesinde daha o sıralarda Anabolu’daki cami ve mescid sayısı dokuza ulaştı. Bunlar Sultan Ahmed Camii, Vezîriâzam Şehid Ali Paşa Camii, Sahrınçbaşı Mescidi, Bayraklı Mescidi, Bayezidiyye Mescidi, Elhâc Mustafa Efendi Mescidi, Elhâc Hüseyin Efendi Mescidi, Kastel-i Bahriyye Mescidi, Palamuda Kalesi Camii idi. Ayrıca Ali Paşa’nın kethüdâsı İbrâhim Ağa Mescidi ve Mektebi, Abdurrahman Ağa Mektebi, Selim Baba Türbesi, Halvetî ve Cerrâhî tekkeleri ve birçok çeşmenin bulunduğu da tesbit edilmiştir. Son derece müstahkem olan Anabolu Kalesi, 1720’de, yakınındaki Palamuda (Palamida) ve Kastel-i Bahriyye kaleleriyle birlikte toplam 1530 muhafıza sahipti. Bunların 760’ı Anabolu’da, 710’u Palamuda’da, 60’ı Kastel-i Bahriyye’de istihdam edilmişti.
Anabolu 1790 tarihine kadar Mora’da önemli bir idarî merkez vazifesini gördü, bu tarihten sonra ise korunmaya daha elverişli bir yer olan Tripoliça önem kazandı. 1823’te Yunan İhtilâli öncülerinden Kolokotranis tarafından işgal edildi ve ilk Yunan Millî Meclisi’nin toplandığı yer oldu. Ardından kısa bir müddet için yeni Yunan Devleti’nin başşehri haline geldi. Bu sırada şehirdeki müslüman halk katledildiği gibi tarihî eserler de tahribata uğradı. Bugün biri kilise, diğeri tiyatro, bir başkası da müze olarak kullanılan minaresiz üç cami ve bazı çeşmelerin tesbit edilebildiği Nauplia Yunanistan’ın önemli bir turizm merkezidir.
BİBLİYOGRAFYA:
BA, TD, nr. 714, s. 324-330; nr. 884, s. 1-28; TK, TD, nr. 24, vr. 13ª-14ª; İdrîsî, Géographie d’Édrisi (nşr. Amédée Jaubert), Paris 1840, II, 125; Pîrî Reis, Kitâb-ı Bahriye, İstanbul 1935, s. 288; Kâtib Çelebi, Cihannümâ, TSMK, Revan, nr. 1629, vr. 287ª; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, 360 vd.; Ulrich Wolfart, Die Reisen des Evliya Caelebi durch die Morea, München 1970, s. 174 vd.; F. Morosini, Der Treflichen Halb-Insul Morea und derselben unter schiedlichen Provinzen alte und neue Beschreibung, Nürnberg 1687, s. 294-298; G. Wheler, A Journey through Greece, London 1682, s. 294; Râşid, Târih, IV, 86-90; Silâhdar, Târih, II, 45; B. Brue, Journal de la Campagne le Grand Vesir Ali pacha a faite en 1715 Pour la Conquète de la Morée (nşr. A. Dumont), Paris 1870, s. 22-31; W. Gell, Itinerary of Morea, London 1817, s. 181; Pouqueville, Voyage dans la Grèce, Paris 1820-21, s. 167-168; M. Leake, Travels in the Morea, London 1830, II, 358; K. Andrews, Castels of the Morea, Princeton 1953, s. 90-105; E. Kirsten # W. Kraiker, Griechenlandkunde, Ein Führer zu klassischen Stätten, Heidelberg 1962, s. 350; M. Tayyib Gökbilgin, “Venedik Devlet Arşivindeki Vesikalar Külliyatında Kanunî Sultan Süleyman Devri Belgeleri”, TTK Belgeler, I/2 (1965), s. 121-128, 203-204; Nejat Göyünç, “XVIII. Yüzyılda Türk İdaresinde Nauplia (Anabolu) ve Yapıları”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 461-485.
Nejat Göyünç