ÂLÛSÎ, Nu‘mân b. Mahmûd
نعمان بن محمود الآلوسي
Ebü’l-Berekât Hayrüddîn Nu‘mân b. Mahmûd el-Âlûsî (ö. 1317/1899)
Âlûsî ailesinden kelâm ve fıkıh âlimi.
Meşhur müfessir Şehâbeddin Mahmûd el-Âlûsî’nin beş oğlundan biridir. 12 Muharrem 1252’de (29 Nisan 1836) Bağdat’ta doğdu ve orada yetişti. İslâmî ilimleri önce babasından, daha sonra Bağdat’ın ileri gelen âlimlerinden tahsil etti. Dinî ilimler yanında edebiyatta da ileri bir seviyeye ulaştı. Çeşitli yerlerde kadılık yaptıktan sonra 1295’te (1878) çıktığı hac yolculuğu sırasında Mısır’ı da ziyaret etti. 1300’de (1883) İstanbul’a gitmek üzere tekrar Bağdat’tan ayrıldı, Suriye ve Anadolu’nun çeşitli şehirlerini dolaştı; buralardaki ilim adamlarıyla yaptığı görüşmelerde büyük ilgi gördü. İki yıl kadar süren İstanbul seyahatinden sonra Bağdat’a döndü. Bu arada kendisine “reîsülmüderrisîn” unvanı verildi. Ömrünün sonuna kadar kitap yazmakla, ayrıca eğitim ve öğretimle meşgul oldu. Kitaplara olan merakı ve araştırmaya düşkünlüğü sayesinde, nâdir eserlerin yer aldığı ve bugün de Bağdat’ın en zengin kütüphanelerinden sayılan özel bir kütüphane kurdu. Akaidde selefî, fıkıhta Hanefî olan ve devrindeki ilmî faaliyetlere öncülük etmiş bulunan Nu‘mân b. Mahmûd el-Âlûsî, 7 Muharrem 1317’de (18 Mayıs 1899) vefat etti.
Eserleri. Âlûsî, eserlerinin çoğunda, müslümanların içtimaî problemlerinin
çözümü için Kitap ve Sünnet’e bağlı kalmak kaydıyla, aklın rehberliğini benimsemeyi hedef almıştır. Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. Cilâǿü’l-Ǿayneyn fî muĥâkemeti’l-Aĥmedeyn. İbn Teymiyye’yi tenkit eden İbn Hacer el-Heytemî’ye reddiye olarak kaleme alınan, Kitap ve Sünnet’e bağlı kalmanın gerekliliğini vurgulayan bu eser birkaç defa basılmıştır (Kahire 1278, 1961). Cilâǿü’l-Ǿayneyn Safiyyüddin el-Hanefî el-Buhârî’nin el-Ķavlü’l-celî fî tercemeti Şeyħi’l-İslâm İbn Teymiyye el-Hanbelî’si ve Muhammed Sıddık Han’ın el-İntiķādü’r-racîĥ fî şerĥi’l-iǾtiķādi’ś-śaĥîĥ’i ile birlikte de yayımlanmıştır (Kahire 1292). 2. el-Ecvibetü’l-Ǿaķliyye li-eşrefiyyeti’ş-şerîǾati’l-Muĥammediyye. İslâm dininin üstünlüğünü aklî delillerle ispatlamaya çalışan bir eserdir (Bombay 1314). 3. el-Cevâbü’l-fesîĥ* fî reddi ǾAbdi’l-Mesîĥ. Hıristiyan Abdülmesîh b. İshak el-Kindî’nin (h. IV. yüzyıl), Abbâsî emîrlerinden Abdullah b. İsmâil el-Hâşimî’yi hıristiyan olmaya davet eden ve Hıristiyanlığın İslâmiyet’ten üstün olduğunu iddia eden mektubuna reddiye olarak yazılmıştır (Lahor 1306). 4. Selisü’l-ġāniyât fî źevâti’ŧ-ŧarafeyn mine’l-kelimât. Sağdan sola ve soldan sağa aynı şekilde okunan (“kaleka” قلق gibi) kelimeleri içine alan bir lugattır (Beyrut 1319). 5. Ġāliyetü’l-mevâǾiz ve miśbâĥu’l-müttaǾiž. Müellifin yazımını 1300’de (1883) tamamladığı, vaaz verme ve dinlemenin âdâbını anlatan, Bağdat ve çevresinde büyük ilgi uyandıran bu eser iki cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire, I. 1301, II. 1329). 6. Ĥadîķatü’l-vürûd fî aħbâri Ebi’ŝ-Ŝenâ Şihâbiddîn Maĥmûd. İki cilt halindeki bu eser, Âlûsî’nin babası Şehâbeddin Mahmûd’un hayatını konu edinmektedir. İlk cildi Abdülfettâh eş-Şevvâf tarafından kaleme alınan eseri Nu‘mân b. Mahmûd el-Âlûsî tamamlamıştır (eserin çeşitli yazmaları için bk. İmâd Abdüsselâm Raûf, s. 248). Ayrıca el-Âyâtü’l-beyyinât fî Ǿademi semâǾi’l-emvât Ǿinde’l-Ĥanefiyye ve’s-sâdât adlı bir eseri daha vardır (bk. Îżâĥu’l-meknûn, I, 6).
BİBLİYOGRAFYA:
Nu‘mân el-Âlûsî, Cilâǿü’l-Ǿayneyn, Kahire 1278; Serkîs, MuǾcem, I, 8; Brockelmann, GAL Suppl., II, 789; Îżâĥu’l-meknûn, I, 6, 29, 89, 363, 372, 391; II, 53, 135; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XIII, 107; Yûnus İbrâhim es-Sâmerrâî, Târîħu Ǿulemâǿi Baġdâd, Bağdad 1402/1982, s. 695-696; İmâd Abdüsselâm Raûf, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûne’l-ǾIrâķıyyûn, Bağdad 1983, s. 245-246, 248; Abbas el-Azzâvî, “Âlusî”, İTA, I, 337; H. Pérès, “NuǾmân Ħayrüddîn Ebü’l-Berekât”, UDMİ, I, 225.
Yusuf Şevki Yavuz