ALÂÎ
العلائي
Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî (ö. 761/1359)
Şamlı muhaddis ve fakih.
Türk asıllı bir asker çocuğu olarak Dımaşk’ta doğdu (694/1295) ve orada büyüdü. On yaşında iken hadis dinlemeye başladı. Tahsil için Kudüs, Mekke, Mısır
gibi ilim merkezlerine birçok seyahatler yaptı. Aralarında Ahmed b. İbrâhim el-Fezârî, Kemâleddin b. Zemlekânî, İbn Teymiyye, Cemâleddin el-Mizzî ve Zehebî gibi bilginlerin de bulunduğu 700’den fazla âlimden feyiz aldı. Sened, metin, ricâl ve ilel gibi hadisin çeşitli branşlarında uzmanlaştı. Hac maksadıyla defalarca Hicaz’a gitti ve orada mücâvir olarak uzun süre kaldı. Şam’daki Nâsıriyye (1318) ve Esediyye (1323) medreselerinde, ayrıca Kudüs’teki Salâhiyye (1331) ve daha sonra Tenkıziyye medreselerinde hadis dersleri verdi. Bu arada müfessir İbn Kesîr ve kendinden sonra Salâhiyye Medresesi’nde hocalık yapan damadı İsmâil b. Ali el-Kalkaşendî, kızı Esmâ bint Halîl gibi birçok âlim yetiştirdi. Bu sırada Hanbelîler’le arasında ilmî konularda anlaşmazlıklar oldu.
Sağlam bir zihin yapısına, ince bir anlayışa, dinî, ilmî ve ahlâkî meziyetlere sahipti. Güzel şiirleri edebî zevkinin delili sayılır. “Zamanının hâfızı, fıkıh, usul ve benzeri ilimlerde imam, zeki, araştırıcı, cömert ve belâgat sahibi bir âlim” diye anılan Alâî’yi Sübkî, kendisinden sonra yerini doldurabilecek kişi olarak göstermiş, Irâkı de onu “Doğu’nun ve Batı’nın hâfızı” diye nitelendirmiştir.
Kitaplarını Şam’daki Samsatiyye Hankahı’na vakfeden Alâî, 5 Muharrem 761’de (27 Kasım 1359) Kudüs’te vefat etti.
Eserleri. Elliye varan eserlerinin (bk. Brockelmann, GAL, II, 76-77; Suppl., II, 68) belli başlıları şunlardır: 1. el-Mecmûu’l-müzehheb fî kavâidi’l-mezheb. Şâfiî fıkhına ait olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunmaktadır (Kara Çelebizâde, nr. 91; Ayasofya, nr. K 1386, O 1387 ve Şehid Ali Paşa, nr. 667). 2. Tehzîbü’l-usûl fî ehâdîsi’r-Resûl. İbnü’l-Esîr’in Câmiu’l-usûl li ehâdisi’r-Resûl adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Yenicami, nr. 179). 3. Kitâbü’l-Muhtelitîn (Köprülü Ktp., nr. 386). 4. el-Emâli’l-erbaîn fî amâli’l-müttekın (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1181/11). 5. el-Mevridü’r-râvî fi’l-mevlidi’n-nebevî (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5293/5, vr. 112-159). Aynı konuya dair ed-Dürretü’s-seniyye fî mevlidi hayri’l-beriyye’si de yine aynı kütüphanede aynı mecmuanın içindedir (nr. 5293/4, vr. 94-111). 6. el-Udde inde’l-kerb ve’ş-şidde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 276/2, vr. 22-33). 7. Câmiu’t-tahsîl fî ahkâmi’l-merâsîl. Eser Hamdi Abdülmecîd es-Selefî tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1397/1978; Beyrut 1986). 8. Tahkıku’l-murâd fî enne’n-nehye yaktezi’l-fesâd. Usûl-ı fıkha dair olup Dımaşk’ta basılmıştır (1975, 1982). 9. Bugyetü’l-mültemes fî sübâiyyâti hadîsi’l-İmâm Mâlik b. Enes. Bu eser de Hamdi Abdülmecîd es-Selefî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1985).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Zeylü Tezkireti’l-huffâz, Haydarâbâd 1376/1956, s. 43-47; Sübkî, Tabakat, X, 35-38, 181, 197, 209, 224; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 267; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 90-92; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, Kahire 1956 → Kahire 1383/1963, X, 337; Süyûtî, Tabakatü’l-huffâz (Lecne), s. 528-529; a.mlf., Zeylü Tabakati’l-huffâz li’z-Zehebî (Zeylü Tezkireti’l-huffâz içinde), Haydarâbâd 1376/1956, s. 360-361; Dâvûdî, Tabakatü’l-müfessirîn, I, 165-166; İbnü’l-İmâd, Şezerât, VI, 190-191; Brockelmann, GAL, II, 76-77; Suppl., II, 68; Mv.Fs., II, 371-372.
Selman Başaran