AHUND MOLLA
أخوند ملّا
Muhammed Kâzım-ı Horasânî (ö. 1839-1911)
Şiî fıkıh usulüne önemli yenilikler getiren ve İran meşrutiyet inkılâbını destekleyen ulemânın en önde geleni.
Babası Molla Hüseyin, Herat asıllı seyyar bir vâizdi. Meşhed’de doğdu ve ilk tahsilini orada yaptı. 1860 yılında Hâdî-i Sebzevârî’den felsefe öğrenmek için Sebzevâr’a gitti; daha sonra Tahran’a geçip Molla Hüseyin Huî’nin yanında felsefe tahsiline devam etti. Fıkıh derslerini ise Necef’te o zamanki Şiîler’in tek merciü’t-taklîdi (fıkıh otoritesi) olan Şeyh Murtaza Ensârî’den aldı. Ensârî’nin 1864 yılında vefatına kadar yanından ayrılmayan Ahund, onun en meşhur talebesi olan ve ölümünden sonra tek merciü’t-taklîd haline gelen Mirza Muhammed Hasan-ı Şîrâzî’nin derslerine de devam etti.
1874’te Şîrâzî Necef’ten ayrılıp Sâmerrâ’da yeni bir ilim merkezi kurunca, Necef’te Ahund’un yıldızı iyice parlamaya başladı. Her gün fıkıh usulü konusunda verdiği konferanslar İslâm dünyasının muhtelif bölgelerinden gelen talebeler tarafından görülmemiş bir ilgi ile takip edildi. Şîrâzî’nin 1894 yılında vefatından sonra Sâmerrâ önemini kaybedince Necef eski yerini tekrar kazandı ve Ahund Şiîler’in tek merciü’t-taklîdi oldu. Talebelerinin sayısının 1000’i bulduğu, bunlardan 120’sinin ictihad derecesine yükseldiği rivayet edilir. Bunların en önde gelenleri arasında Muhammed Hüseyn-i Naînî, Aka Ziyâeddîn-i Irâkı ve Muhammed Hüseyin Kumpânî zikredilebilir.
Ahund ilmî faaliyetleri yanı sıra İran’ın siyasî ve içtimaî işleriyle de uğraşmıştır. 1898’de Şiraz’da Şirket-i İslâmiyye adı altında bir mensucat fabrikası kurulunca, Ahund ithal edilen elbiseleri boykot etmeyi ve ancak İran’da yapılanları giymeyi bütün müslümanlar için farz ilân
etti. 1905’te gerçekleşen Meşrutiyet İnkılâbı’nı destekledi. Necef’te diğer iki büyük müctehidle birlikte bu inkılâbı teyit eden fetvalar verdi; meşrutiyetin istikrarı için mücadele etmeyi bir nevi cihad ve ona karşı çıkmayı irtidad (dinden dönme) saydı. 1907’de tahta geçen Muhammed Ali Şah’tan İslâmiyet’in emirlerine uymasını, İran’da endüstri ve modern ilimleri teşvik etmesini ve yabancıların İran’ın iktisadî zenginliklerini istismarlarına son vermesini istedi.
Haziran 1908’de meclis şah tarafından kapatılınca Ahund meşrutiyetin tekrar kurulması için büyük gayret gösterdi. İngiliz, Rus, Fransız, Alman ve Osmanlı devletlerine Muhammed Ali Şah’a yardımda bulunmamalarını isteyen telgraflar çekti ve İran halkının şahın hükümetine vergi ödemesini haram ilân eden bir fetva verdi. Şahı devirmek için Kafkas müslümanlarını İran’daki kardeşlerini desteklemeye davet etti. 1908’de İstanbul’da meydana gelen olaylardan sonra Genç Türkler’i tebrik etti ve her iki ülkede -Osmanlı Devleti’nde ve İran’da- meşrutiyetin desteklenmesini istedi. Bütün bu teşebbüsler sonuç vermeyince Ahund 1909 yılının ilkbaharında Necef’te büyük bir taraftar topluluğunu yanına alarak bizzat İran’a gitmek için hazırlıklara başladı. Fakat 15 Temmuz’da Tebriz’den Tahran’a gelen bir meşrutiyet ordusu şahı devirdi. Yeni mecliste şeriata uymayan bazı kanunların çıkarılması üzerine Tahran’a bir protesto telgrafı gönderen Ahund’un meşrutiyeti desteklediğine pişman olduğu söylenir. 1911’de Muhammed Ali Şah’ı yeniden tahta geçirmek maksadıyla Ruslar İran’a saldırınca Ahund yine büyük bir gönüllü ordusu toplayıp Ruslar aleyhine savaşa katılacağını açıkladı. Ancak 13 Aralık 1911’de evinde ölü olarak bulundu. Rus ajanları tarafından öldürülmüş olması ihtimali ileri sürülmüştür.
Siyasî faaliyetleri belli bir sonuç vermediyse de fıkıhta önemli bir miras bırakmış bulunan Ahund, müceddid* olarak anılmaktadır. Mantığa büyük önem veren Ahund, fıkhî hükümleri aklî esaslara dayandırmakta çok başarı göstermiştir. Usul ilminin her iki bölümünü (amelî ve lafzî) etraflıca anlatan iki ciltlik kitabı Kifâyetü’l-uśûl (Tahran 1303), Şiî fıkhının ana kaynaklarından biridir. Ahund’dan sonra gelen fakihler usul konusunda yeni eserler ortaya koymak yerine onun kitabı üzerine şerh yazmakla yetindiler; şerhlerin sayısı yüzü aşmaktadır.
Ahund’un belli başlı diğer eserleri ise şunlardır: Ĥâşiye Ǿale’n-Nuħbe (Tahran 1306); Dürerü’l-fevâǿid fî şerĥi’l-ferǿâiż (Tahran 1315); el-Fevâǿidü’l-fıķhiyye ve’l-uśûliyye (Tahran 1315); TaǾlîķā Ǿale’l-mekâsib (Tahran 1319); Rûĥu’l-meǾânî (Tahran 1327); Tekmiletü’t-Tebśîr (Tahran 1328); Şerĥu Tekmileti’t-Tebśîr (Bağdad 1331); el-Ķaŧarât (Bağdad 1331).
BİBLİYOGRAFYA:
Ca‘fer Âl-i Mahbûbe, Mâżi’n-Necef ve ĥâżiruhâ, Necef 1958, I, 137-154; Ahmed Kesrevî, Târîħ-i Meşrûŧa-yı Îrân, Tahran 1340 hş.; Abdülhadi Hairî, Shi’ism and Constitutionalism in Iran, Leiden 1977; a.mlf., “Why did the Ulama Participate in the Persian Constitutional Revolution of 1905-1909 ?”, WI, XVII (1976-1977), s. 127-154; a.mlf. - S. Murata, “Akūnd Korāsānī”, EIr., I, 732-735; Ali Muhammed Kifâî, Mergî der nûr: Zindegâni-yi Aħûnd Ħorâsânî, Tahran 1359 hş.; Kays Âl-i Kays, el-İrâniyyûn ve’l-edebü’l-ǾArabî, Tahran 1986, III, 597-599; A. Gürcî, “Nigâhî be Taĥavvül-i Ǿİlm-i Uśûl ve Maķām-ı ân der Meyân-ı ǾUlûm-i Dîger”, Maķālât ve Berresîhâ, sy. 13-16, Tahran 1352 hş./1973, s. 27-80; Hüseyin Nevbaht, “Ahûnd Mollâ Muĥammed Kâžım Ħorâsânî”, Vaĥîd, XIV (1976), s. 135-137.
Hamid Algar