AHMED EMÎN
أحمد أمين
Ahmed Emîn b. İbrâhîm et-Tabbâh (ö. 1886-1954)
Mısırlı mütefekkir, medeniyet tarihçisi ve yazar.
Kahire’de doğdu. İlk öğrenimine babasının yanında başladı; özellikle babasının dinî ve edebî alanlardaki katkısı onun düşünce ve kültür hayatının şekillenmesinde önemli rol oynadı. İlkokuldan sonra tahsiline bir müddet Ezher’de devam etti. Birkaç yıl ilkokul öğretmenliği yaptı; ardından Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’ye kaydoldu (1907). Oradan mezun olup aynı medresede ahlâk dersi okuttu. Daha sonra dört yıl süreyle muhtelif kasabalarda hâkimlik yaptı. 1926 yılında Tâhâ Hüseyin’in aracılığı ile Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne intisap etti. Burada tanıdığı bazı müsteşriklerin ve Batı zihniyetine sahip öğretim üyelerinin çalışma tarzlarını benimsedi. Arkadaşları Tâhâ Hüseyin ve
Abdülhamîd el-Abbâdî ile aralarında yaptıkları vazife taksimi gereğince, başlangıcından itibaren İslâm’da fikir ve düşünce hayatını araştırmaya başladı. Fecrü’l-İslâm serisi bu çalışmanın sonucu olarak meydana geldi. 1939’da Edebiyat Fakültesi dekanı oldu. 1947’de Arap Birliği (Câmiatü’d-düveli’l-Arabiyye) Kültür İşleri müdürlüğüne getirildi. Ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Bazı arkadaşları ile 1914 yılında kurduğu Lecnetü’t-te’lîf ve’t-terceme ve’n-neşr’in de hayatı boyunca başkanlığını yaptı. Bu müessese bazı Arap klasikleri yanında Arap edebiyatı ve kültür tarihine dair eserler neşretmiştir.
er-Risâle ve es-Sekafe dergileri başta olmak üzere çeşitli dergi ve gazetelerde yazılar yazdı. Kahire, Bağdat ve Şam dil kurumlarına üye seçildi. Kahire Üniversitesi’nce kendisine 1948 yılında fahrî doktor unvanı verildi. 30 Mayıs 1954’te Kahire’de öldü. Âmir el-Akkad, Ahmed Emîn hayâtühû ve edebühû adlı kitabında (Beyrut 1402/1982, 2. bs.), Hamdî es-Sekkût ile Marsden Jones “A‘lâmü’l-edebi’l-mu‘âsır fî Mısr” serisinde neşredilen Ahmed Emîn (Kahire-Beyrut 1401/1981) ve William Shepard da The Faith of a Modern Muslim Intellectual: The Religious Aspects and Implications of The Writings of Ahmad Amin (New Delhi 1982) adlı eserlerinde onu muhtelif yönleriyle incelediler.
İslâm kültür tarihi ile uğraşan ve daha çok bu sahadaki eserleriyle şöhrete kavuşan Ahmed Emîn, müsteşriklerden bilhassa Brockelmann’dan etkilenerek Batı düşünce ve tenkit metodunu eserlerinde uygulayanlardan biridir. Ancak, XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın ilk yarısında oryantalizmin etkisinde kalan bazı müslüman yazarlar gibi o da bu akımın fazlaca tesirinde kalmış ve bu yüzden İslâmî çevrelerde pek rağbet görmemiştir. Ayrıca bazı fikirleri ve çalışmaları uzmanlar tarafından haklı tenkitlere mâruz kalmıştır. Meselâ hadisle ilgili kanaatlerini Mustafa es-Sibâî (es-Sünne ve mekânetühâ fi’t-teşrîi’l-İslâmî, s. 236-319) ve Muhammed Accâc el-Hatîb (es-Sünne kable’t-tedvîn, s. 255-259); tefsir ve bazı müfessir sahâbîler hakkındaki görüşlerini Muhammed Hüseyin ez-Zehebî (et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, I, 47, 48, 71, 74, 189, 190); Arap edebiyatı tarihi hakkındaki görüşlerini Hüseyin Nassâr (el-MuǾcemü’l-Arabî, s. 33-36), Muhammed Hüseyin el-Halvânî (el-Mufassal fî târîhi’n-nahvi’l-Arabî, I, 50-61) ve Zeki Mübârek (“Cinâyetü Ahmed Emîn ale’l-edebi’l-Arabî”, er-Risâle, 12 Haziran-13 Eylül 1939 tarihleri arasında çıkan sayılardaki yirmi iki makale) tenkit etmişlerdir. Art düşünceli bazı müsteşriklerin iddialarını paylaşarak Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim’deki bir kısım hadislerin, özellikle de bazı şahısların faziletine dair rivayetler ile tefsirle ilgili hadislerin uydurma olduğunu, cerh* ve ta‘dil* konusunda muhaddislerin tutarsızlık içinde bulunduğunu, hadis tenkidinde metnin muhtevasından çok isnad*a değer verdiklerini, Ebû Hüreyre’nin rivayetlerine pek güvenilemeyeceğini, İbn Abbas ile bazı sahâbîlerin daha sonra müslüman olan Ehl-i kitap âlimlerinin tesirinde kaldığını, Kâ‘b el-Ahbâr’ın İslâmiyet’i samimiyetle benimsemediğini ileri sürmesi ve benzeri görüşleri sebebiyle birçok İslâm âliminin haklı tenkitlerine hedef olmuştur.
Eserleri. Velûd bir yazar olan Ahmed Emîn’in başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Ahlâk (Kahire 1920). 2. Fecrü’l-İslâm (Kahire 1928), Duha’l-İslâm (I-III, Kahire 1933-1936) ve Zuhrü’l-İslâm’dan (I-IV, Kahire 1945-1955) oluşan sekiz ciltlik seri halindeki eserinde, başlangıcından IV. (X.) asra kadar İslâm medeniyet ve kültür tarihini tahlilî ve tenkidî bir şekilde ele alıp incelemiş, İslâmî ve tarihî konulardaki görüşlerinin birçoğunu bu kitaplarında ortaya koymuştur. Fecrü’l-İslâm, Abbas Halil İkdâm tarafından Pertev-i İslâm adıyla Farsça’ya (Tahran 1315/1930), Ahmet Serdaroğlu tarafından da Fecrü’l-İslâm adıyla Türkçe’ye (Ankara 1976) tercüme edilmiştir. Kadir Zâkirî Ugan’ın Fecrü’l-İslâm ve Duha’l-İslâm tercümeleri ise henüz basılmamış olup Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. 3. Züamâü’l-ıslâh fi’l-asri’l-hadîs (Kahire 1948). Ahmed Emîn bu kitabında Muhammed b. Abdülvehhâb, Midhat Paşa, Cemâleddîn-i Efganî, Seyyid Ahmed Han, Seyyid Emîr Ali, Tunuslu Hayreddin Paşa, Ali Paşa Mübârek ve Muhammed Abduh gibi kişilerin yaptıkları ve yapmak istedikleri ıslahat hareketlerinin tahlil ve tenkidini yapmıştır. 4. Hayâtî. Bir otobiyografidir (Kahire 1950, 1978 7. bs.). 5. Feyzü’l-hâtır (I-X, Kahire 1938-1956). Çeşitli gazete ve dergilerde neşrettiği 700 kadar makale ve araştırmasından yaptığı seçmeleri bu eserde toplamıştır (makalelerinin tam bir dökümü için bk. Hamdî es-Sekkût - Marsden Jones, s. 131-195). 6. el-Mehdî ve’l-mehdeviyye (Kahire 1951). 7. Hârûn er-Reşîd (Kahire 1951). 8. es-Saleke ve’l-fütüvve fi’l-İslâm (Kahire 1952). 9. Yevmü’l-İslâm (Kahire 1952). Bu eserinde, ikbal günlerinde müslümanların gayri müslimlere yaptıkları muameleye karşılık bugün onların müslümanlara yaptıklarını dile getirmekte ve İslâm dünyasının gerileme sebepleri ile kalkınma çarelerini münakaşa etmektedir. Eser Abdülvehhap Öztürk tarafından İslâm’ın Bugünü adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Ankara 1977). 10. en-Nakdü’l-edebî (I-II, Kahire 1952). 11. Kamûsü’l-âdât ve’t-tekalîd ve’t-teâbîri’l-Mısriyye (Kahire 1953). 12. eş-Şark ve’l-Garb (Kahire 1955). Muhtelif kongreler vesilesiyle gezip gördüğü Batı dünyası ile Doğu memleketleri arasında yaptığı mukayese ve değerlendirmeleri ihtiva etmektedir. 13. Sevretü’l-âlemi’l-İslâmiyyi’l-yevm (Kahire 1960). 14. Muhammed Abduh (Kahire 1960).
Bunlardan başka, Ahmed ez-Zeyn ile Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin el-İmtâ ve’l-müânese (I-III, Kahire 1939-1944); yine Ahmed ez-Zeyn ve İbrâhim el-Ebyârî ile İbn Abdürabbih’in el-Ǿİkdü’l-ferîd (I-VII, Kahire 1940-1953); Şevki Dayf ile Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-asr (I-II, Kahire 1951-1952, Mısırlı şairler kısmı); Abdüsselâm Hârûn ve Ahmed Sakr ile Ebû Ali el-Merzûkı’nin Şerhu Dîvâni’l-hamâse li-Ebî Temmâm (I-III, Kahire 1951-1952); Ahmed Sakr ile Ebû Hayyân et-Tevhîdî ve İbn Miskeveyh’in el-Hevâmil ve’ş-şevâmil (Kahire 1951); yine Ahmed Sakr ile Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin el-Besâir ve’z-zehâir (Kahire 1953) adlı eserlerinin ilmî neşrini yapmıştır. Ayrıca, 1926-1954 yılları arasında, Tâhâ Hüseyin, Ahmed es-Sikenderî, İbrâhim Mustafa, Muhammed Ahmed Câdülmevlâ, Ali Cârim gibi yazarlarla birlikte ilk ve orta dereceli okullar için yirmi kadar ders kitabı hazırlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Brockelman, GAL Suppl., III, 305; Ronart, CEAC, s. 27-28; Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1381/1961, I, 47, 48, 71, 74, 189, 190; M. Accâc el-Hatîb, es-Sünne kable’t-tedvîn, Kahire 1383/1963, s. 255-259; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-Arabî: neşetühû ve tetavvüruh, Kahire 1968, s. 33-36; Ahmed Emîn, Hayâtî, Kahire 1978; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 168-170; Mustafa es-Sibâî, es-Sünne ve mekânetühâ fi’t-teşrîi’l-İslâmî, Beyrut 1398/1978, s. 236-319; Muhammed Hayr el-Halvânî, el-Mufassal fî târîhi’n-nahvi’l-Arabî, Beyrut 1399/1979, I, 50-61; H. es-Sekkût - M. Jones, Ahmed Emîn, Kahire 1401/1981; Âmir el-Akkad, Ahmed Emîn: hayâtühû ve edebüh, Beyrut 1402/1982; Ziriklî, el-Alâm (Fethullah), I, 101; Muhammed Mehdî Allâm, el-Mecmaiyyûn fî hamsîne âmen, Kahire 1406/1986, s. 30-32; Zeki Mübârek, “Cinâyetü Ahmed Emîn ale’l-edebi’l-Arabî”, er-Risâle, 12 Haziran - 13 Eylül 1939 tarihleri arasında çıkan sayılardaki yirmi iki makale; M. Abdul Muid Khan, “‘Allama Ahmad Amın”, IC, XXIX/1 (1955), s. ii; Issa J. Boullata, “The Early Schooling of Ahmad Amın and Marun Abbud”, MW, LXV/2 (1975), s. 93-99; H. A. R. Gibb, “Ahmad Amın”, EI² (İng.), I, 279; Mv. A, I, 60; Şevki Dayf, “Duha’l-İslâm”, Tİ, I, 123-135.
Hulûsi Kılıç