AHMED BÂBÂ et-TİNBÜKTÎ
أحمد بابا التنبكتي
Ebü’l-Abbâs Ahmed Bâbâ b. Ahmed b. Hâc Ahmed b. Ömer b. Muhammed Akīt es-Sanhâcî el-Mesûfî et-Tinbüktî (ö. 1036/1627)
Sudanlı Mâlikî fakihi, muhaddis ve biyografi yazarı.
Birçok âlimin yetiştiği yaklaşık beş yüz yıllık maziye sahip bir ulemâ ailesinden olan Ahmed Bâbâ, 21 Zilhicce 963’te (26 Ekim 1556) Tinbüktü’de (Tümbüktü) doğdu (Tinbüktü bugün Mali Cumhuriyeti sınırları içinde bulunmaktadır). Büyük dedesi Muhammed Akıt’in hicrî IX. asır ortalarında, asıl yurtları Mâsine’den (Tinbüktü’nün güneybatısında Nijer nehrinin sağ şeridi üzerinde) ayrılıp Tinbüktü’ye yerleştiği bilinmektedir. Babasının amcası Mahmûd b. Ömer, 1498-1548 yılları arasında Tinbüktü kadılığı yapmış ve Halîl’in Muhtasar’ı üzerine iki ciltlik bir şerh yazmıştır. Babası Ahmed b. Hâc Ahmed’in bugün tesbit edilen altı kitabı bulunmaktadır (bk. J. O. Hunwick, s. 569). Böyle bir ailenin ferdi olarak Tinbüktü’de İslâm kültürünün çok gelişmiş olduğu bir dönemde dünyaya gelen Ahmed Bâbâ öğrenimini burada yaptı. En çok feyiz aldığı hocalardan birisi, kendi ailesinden olan Muhammed Bağyu‘dur بغيع)). Ondan hadis, fıkıh, usul, Arapça, beyân ve tefsir okudu. Bir diğer hocası da babasının amcazadesi Kādî Âkıb b. Mahmûd’dur. Babası Ahmed ile amcası Ebû Bekir de önde gelen diğer hocalarındandır.
Sa‘dî Sultanı Ahmed el-Mansûr, Tinbüktü’yü ele geçirdiğinde Ahmed Bâbâ bölgenin en önde gelen ilim adamlarından biri olarak kabul ediliyordu. Bu yüzden Sa‘dîler’e karşı ilk mukavemet hareketini o başlattı ve bu hareketin sembolü haline geldi. Bunun üzerine Sultan Ahmed’in emriyle Tinbüktü’deki kumandanı Mahmud Zerkun tarafından 1594’te ailesiyle birlikte Mağrib’e gönderildi. Meşakkatli geçen bu yolculukta 1600 ciltten meydana gelen kütüphanesi kayboldu; kendisi de devesinden düştü ve ayağı kırıldı. Ona yapılan bu muameleye Mağrib âlimlerinin karşı çıkması üzerine 19 Mayıs 1596’da Merakeş’ten ayrılmamak şartıyla serbest bırakıldı.
Ahmed Bâbâ’nın bu dönemde Merakeş Câmiu’ş-şurefâ’da Mâlikî fıkhı, kelâm, nahiv ve belâgat gibi muhtelif ilimleri okuttuğu ve geniş bilgisi karşısında Mağrib âlimlerinin hayrete düştüğü bilinmektedir. Kısa sürede şöhreti yayılan Tinbüktî’nin dersini dinleyenler arasında Fas kādılkudâtı Ebü’l-Kāsım b. Ebû Nuaym el-Gassânî, Merakeş müftüsü Muhammed b. Abdullah er-Recrâcî ve Miknâs kadısı tarihçi İbnü’l-Kādî bulunmaktaydı. Yine bu dönemde resmen müftü olmadığı halde fetva veriyor, telif bakımından verimli bir devre geçiriyordu. Tesbit edilebilen elli altı eserinden yirmi dokuzunu burada yazmıştır.
Zeydân en-Nâsır’ın 1607’de tahta çıkması üzerine Ahmed Bâbâ serbest
bırakıldı ve 27 Mart 1608’de Tinbüktü’ye döndü. Hayatının geri kalan kısmını ders ve fetva vermekle geçirdi; 6 Şâban 1036’da (22 Nisan 1627) burada vefat etti.
Eserleri. Sudan ve Mağrib’in kültür hayatında önemli bir yeri olan Ahmed Bâbâ birçok talebe yetiştirmiş ve yarıdan çoğu bize kadar ulaşan elliyi aşkın eser bırakmıştır (Mahmûd Zübeyr elli altı tanesinin adını verir). En meşhur talebeleri, Nefĥu’ŧ-ŧîb müellifi Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Merakeşli edip Ebû Abdullah b. Ya‘kūb el-Merrâküşî ve Târîhu’s-Sûdân’ın yazarı Abdurrahman b. Abdullah es-Sa‘dî’dir. Afrika ve İslâm tarih ve kültürüyle ilgili konularda faaliyette bulunmak üzere Tinbüktü’de 23 Ocak 1970 tarihinde Ahmed Bâbâ’nın adını taşıyan bir araştırma merkezi kurulmuş olması da onun tesir ve önemini göstermesi bakımından zikre değer. Ahmed Bâbâ’nın bize ulaşan eserlerinden birkaçı dışında hepsi yazma halinde olup başlıcaları şunlardır:
1. Neylü’l-ibtihâc bi-taŧrîzi’d-Dîbâc. İbn Ferhun’un ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maǾrifeti aǾyâni ulemâǿi’l-mežheb adlı eserinin zeylidir. Daha çok fıkıhla meşgul olmasına rağmen Tinbüktî’nin en meşhur eseri budur. Mâlikî âlimlerinin biyografisine tahsis ettiği bu eser, Kuzey Afrika ve Kuzeybatı Afrika’da yetişen âlimler için önemli bir kaynak durumunda olup basılmıştır (Fas 1317; Kahire 1329, 1351). 2. Kifâyetü’l-muhtâc li-maǾrifeti men leyse fi’d-Dîbâc. Neylü’l-ibtihâc’ın gözden geçirilmiş ve kısaltılmış şeklidir. 3. İrşâdü’l-vâkıf li-maǾnâ niyyeti’l-hâlif (Fas 1307). 4. İfhâmü’s-sâmiǾ bi-maǾnâ kavli’ş-Şeyħ Ħalîl fi’n-nikâh bi’l-menâfiǾ (Fas 1307). 5. Enfesü’l-aǾlâk fî fethi’l-istiglâk min fehmi kelâmi Ħalîl fî dereki’s-sadâk (Fas 1307). 6. Fethü’r-Rezzâk fî mesǾeleti’ş-şek fi’t-talâk (Fas 1307). 7. MiǾrâcü’s-suûd ilâ neyli meclûbi’s-Sûd (veya el-Keşf ve’l-beyân li-esnâfi meclûbi’s-Sûdân). Sudanlı zencilerin köleleştirilmesi ve satılması hakkındadır. 8. Celbü’n-niǾme ve defǾu’n-nakme bi-mücânebeti’l-vülâti’z-zaleme. Âlimlerle devlet reislerinin münasebetlerinden bahseder. 9. Tuhfetü’l-fuzalâǿ bi-baǾzı fezâǿili’l-ulemâǿ. İlmin fazileti, âlimlerle velîlerin karşılaştırılması gibi konulara dairdir. 10. Cevâb Ǿani’l-kavânîni’l-Ǿurfiyye elletî teǾârefe Ǿaleyhâ baǾzu sükkâni’l-cibâl. Yol kesici eşkıyaya karşı tatbik edilen bazı örfî uygulamalarla İslâm hukukunun bu konudaki hükümleri ele alınmıştır. 11. el-LemǾ fi’l-işâre ilâ hükmi’t-tebag. 12. el-Leǿâli’s-sündüsiyye fi’l-fezâǿili’s-Senûsiyye. Muhammed b. İbrâhim el-Mellâlî’nin el-Mevâhibü’l-kudsiyye fi’l-menâkıbi’s-Senûsiyye adlı eserinin muhtasarıdır. 13. el-Kavlü’l-münîf fî tercemeti’l-imâm Ebî Abdillâh eş-Şerîf. Şerif et-Tilimsânî’nin biyografisine dairdir (eserlerinin bir listesi ve nüshalarının bulunduğu yerler için bk. Ferrâc Atâ Sâlim, IV, 652-664).
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Kifâyetü’l-muĥtâc, Tunus Millî Ktp., nr. 14597, vr. 209ª-211b; Makkarî, Ravzatü’l-âs, Rabat 1403/1983, s. 303-315; Muhibbî, Ħulâsatü’l-eŝer, I, 170-172; Muhammed b. Ebû Bekir el-Vülâtî, Fethu’ş-şekûr fî maǾrifeti aǾyâni Ǿulemâǿi’t-Tekrûr (nşr. Muhammed İbrâhim el-Kettânî - Muhammed Huccî), Beyrut 1401/1981, s. 31-37; Brockelmann, GAL, II, 618; Suppl., II, 715-716; Abdülazîz Benabdullah, el-MevsûǾatü’l-Magribiyye li’l-aǾlâmi’l-beşeriyye ve’l-hadâriyye (Mülhak 1), Rabat 1976, s. 28; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 113-114; Hifnâvî, TaǾrîfü’l-halef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, s. 16-25; Mahmoud A. Zouber, Ahmad Baba de Toumbouctou (1556-1627) sa vie et son oeuvre, Paris 1977 ve burada zikredilen kaynaklar; J. O. Hunwick, “A New Source for the Biography of Ahmad Bābā al-Tinbüktî (1556-1627)”, BSOAS, XXVII (1964), s. 568-593; Joseph Cuoq, “La famille Aqit de Tombouctou”, IBLA, XLI (1978), s. 85-102; Ferrâc Atâ Sâlim, “Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî”, Mecelletü’l-Bahsi’l-Ǿilmî ve’t-türâsi’l-İslâmî, IV, Mekke 1981, s. 641-666; Mohammed Ben Cheneb, “Ahmed Baba”, İA, I, 175-176; E. Lévi-Provençal, “Aĥmad Bābā”, EI² (Fr.), I, 288.
Sa’d Gurâb