AHLÂK-ı MUHSİNÎ

أخلاق محسني

Hüseyin b. Ali el-Kâşifî’nin (ö. 910/1504) ahlâka dair Farsça eseri.

Sultan Hüseyin Baykara’nın oğlu Ebü’l-Muhsin Mirza adına 900 (1495) yılında kaleme alınmıştır. Ahlâk-ı Nâsırî ve Ahlâk-ı Celâlî’den sonra Farsça yazılmış ahlâk kitaplarının en meşhurlarından biri ve müellifinin eserleri arasında en çok beğenilenidir. Eser kırk bab üzerine düzenlenmiştir; her babda ibadet, ihlâs, sabır, sebat, istikamet, şefkat, merhamet, ihsan, sehavet, emanet, diyanet, adalet, şecaat gibi ahlâk ve fazilet kavramlarından biri ele alınmıştır. Bunların her biri tarif edildikten sonra zıt kavramlardan da faydalanılarak açıklamalar yapılmış, yer yer âyet, hadis, hikmetler ve atasözleriyle konuya uygun şiirler zikredilmiştir. Kitap, Şehzâde Ebü’l-Muhsin için yazıldığından öğütler ilk planda onu hedef almaktadır.

Ebû Muhammed Hasan b. Rûzbihân-ı Şîrâzî, Ahlâk-ı Şemsî (veya Ahlâk-ı Şemsiyye) adıyla esere bir nazire yazıp Şemseddin Muhammed Kurd’a ithaf etmişse de Kâşifî kadar başarılı olamamıştır. Bu nazirenin yazma bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Lala İsmâil, nr. 237).

Ahlâk-ı Muhsinî, Doğu ülkelerinde ve özellikle Hindistan’da çok tutunmuş, başta Türkçe olmak üzere çeşitli dillere çevrilmiştir. Eserin Türkçe’ye ilk tercümesi II. Selim zamanında, Azmî mahlasıyla tanınan Pîr Muhammed tarafından Enîsü’l-ârifîn adıyla yapılmıştır (1566). Mütercim eser üzerinde tasarrufta bulunarak ilâveler ve çıkarmalar yapmıştır. Bu tercümenin Türkiye kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1601, Hamidiye, nr. 629, Lala İsmâil, nr. 243, Şehid Ali Paşa, nr. 1533; İÜ Ktp., TY, nr. 283, 2745, 2757, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2246, 2280, 2281, 2302, 2303; Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Ktp., Muzaffer Ozak kitapları, liste I, nr. 246). Eser daha sonraki tarihlerde Ebü’l-Fazl Muhammed b. İdrîs ed-Defterî, şair Abdurrahman Firâkî, Hoca Sâdeddin’in oğlu Abdülaziz ve Osmanzâde Tâib tarafından da Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu tercümelerin bazı yazma nüshaları da Türkiye’nin muhtelif kütüphanelerinde bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3467, Ayasofya, nr. 2829; Nâfiz Paşa, nr. 848, Esad Efendi, nr. 1806; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Revan, nr. 2006/1; Râşid Efendi Ktp., nr. 1077; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2244, 2245). Osmanzâde Tâib’in Ahlâk-ı Ahmedî adıyla özet olarak yaptığı ve III. Ahmed’e sunduğu tercüme, 1840’da Matbaa-i Âmire’de basılmıştır. Hüseyin el-Kâşifî’nin bu eseri, şair ve tarihçi Âgehî Muhammed Rızâ (ö. 1874) tarafından Doğu Türkçesi’ne çevrilmiştir. Ahlâk-ı Nâsırî ve Ahlâk-ı Celâlî gibi Ahlâk-ı Muhsinî de Avrupalı müsteşriklerin dikkatini çekmiş, belli başlı Batı dillerine kısmen veya tamamen tercüme edilmiş, bu dillerde üzerinde incelemeler yapılmıştır. Eserin İngilizce tercümesi ilk defa 1823 baskısı ile birlikte neşredilmiştir.

Çeşitli ülkelerin kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan Ahlâk-ı Muhsinî, bir kısmı taş basması olmak üzere Hindistan, İran ve diğer bazı ülkelerde birçok defa basılmış, Tahran’da bir ilmî neşri de yapılmıştır (1328 hş./1949).

BİBLİYOGRAFYA:

Hüseyin Vâiz, Ahlâk-ı Muhsinî, Bombay 1300, Giriş; Keşfü’z-zunûn, I, 37-38; Ethé, Târîh-i Edebiyyât, s. 267, 269; Nefîsî, Târîh-i Nazm u Nesr, I, 404; Münzevî, Fihrist, II/2, s. 1591-1593; Hânbâbâ, Fihrist, I, 137-138; Safâ, Edebiyyât, IV, 525; G. M. Wickens, “Aklaq-e Mohsenı”, Elr., I, 724.

M. Nazif Şahinoğlu