AHÎ ÇELEBİ, Mehmed
(ö. 930/1524)
Fâtih, II. Bayezid, Yavuz ve Kanûnî devirlerinde yaşayan ve iki defa hekimbaşılık yapan bir Türk tabibi.
835 (1432) yılında doğdu. Adı kaynaklarda Ahmed ve Mahmud olarak da geçmektedir. Daha çok Ahî Çelebi ismiyle şöhret bulmuştur. Babası Tabip Kemâleddin aslen Tebrizli olup Kastamonu’da Candaroğlu İsmâil Bey’in hizmetinde iken bu beyliğin Fâtih Sultan Mehmed tarafından Osmanlı Devleti’ne ilhakı (1461) ve İsmâil Bey’in de Rumeli’de kendisine verilen yere gitmesi üzerine İstanbul’a geldi ve Mahmutpaşa’da açtığı bir yerde mesleğini devam ettirdi. İlk tıbbî bilgileri babasından öğrenen Ahî Çelebi, onun ölümünden sonra devrin büyük hekimleri Kutbüddin ile Altunîzâde’den ders alıp kısa zamanda mesleğini ilerletti ve önce Fâtih Dârüşşifası’na hekim, sonra da başhekim oldu. II. Bayezid’in saltanatı sırasında hükümdarın teveccühünü kazanarak mutfak eminliğine, arkasından da hekimbaşılığa getirildi. Dört buçuk yıl bu görevde kalan Ahî Çelebi, Sultan Bayezid’in ölümü üzerine geleneğe uyularak azledildi. Bir müddet sonra Yavuz onu tekrar hekimbaşılığa getirdi ve Mısır seferine beraberinde götürdü. Yavuz’un ölümünden sonra hekimbaşılıktan tekrar azledildi (25 Şevval 926/8 Ekim 1520). Kaynakların belirttiğine göre, yaşı doksanı geçmiş olduğu halde, hacdan dönerken Kahire’de ölmüş ve İmam Şâfiî’nin kabri civarına defnedilmiştir.
Ahî Çelebi’nin en önemli eseri, II. Bayezid devrinde Türkçe olarak kaleme aldığı, böbrek ve mesane taşlarına ait on bölüm halindeki Risâle-i hasâtü’l-kilye ve’l-mesâne’dir. İstanbul kütüphanelerinde çeşitli yazmaları bulunan eseri Âkil Muhtar Özden, hakkında yazdığı bir makalede incelemiş, Saim Erkun da Türkçe ve İngilizce olarak neşretmiştir (İstanbul 1948). Ahî Çelebi’nin bundan başka Farsça yazdığı el-Fevâdü’s-sultâniyye fi’l-kavâidi’t-tıbbiyye ile Risâle fi’t-tıb ve Mesnevî fi’t-tıb adlı iki Türkçe eseri daha tesbit edilmiştir. Bursalı Mehmed Tâhir, Ahî Çelebi’nin İbnü’n-Nefîs’in Mû‘cez’ini Türkçe’ye çevirdiğini yazıyorsa da bu konu tartışmalıdır.
Ahî Çelebi, babasından miras kalan ve kendisinin elde ettiği Çorlu, Edirne, Hayrabolu ve Şile’de kırktan fazla köy ile İstanbul’da bir hamam ve çok sayıda dükkândan meydana gelen büyük bir servete sahipti. Bu serveti, Edirne’de yaptırdığı medrese ve mektep ile İstanbul’da Yemiş İskelesi’nde yaptırdığı, Kanlı Fırın Mescidi diye de tanınan camiine vakfetmiş, ayrıca vakıflarının gelir fazlasının da (zevâid-i evkaf) Medine fakirlerine gönderilmesini vasiyet etmiştir. Bugün İstanbul’da bir mahalle, Edirne’de bir köy ve Bulgaristan’da bir yayla Ahî Çelebi’nin adını taşımaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Taşköprizâde, Şakāǿik (nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul 1405/1985, s. 426-428; Mecdî, Şakaik Tercümesi, s. 423-424; Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh (nşr. İsmet Parmaksızoğlu), İstanbul 1979, IV, 135, 138-139, 360; Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 239; Sicill-i Osmânî, IV, 109-110; Osmanlı Müellifleri, III, 203; Saim Erkun, Ahî Ahmed b. Kemâleddin el-Mütetabbib, Risâletü’l-kilye ve’l-mesâne, İstanbul 1948, s. 78; M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, İstanbul 1952, s. 488-489; Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler, İstanbul 1967, s. 81-85; Câhid Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976, s. 72-73; A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1982, s. 66-67; Bedi N. Şehsuvaroğlu v.dğr., Türk Tıp Tarihi, Bursa 1984, s. 51-52; Türkiye Kütüphaneleri İslâmî Tıp Yazmaları Kataloğu, İstanbul 1984, s. 130-131; Âkil Muhtar, “Hekim Ahî Çelebi ve Fâide-i Hasât Risâlesi”, Dârülfünûn Tıp Fakültesi Mecmuası, II/2-3, İstanbul 1335, s. 110-114, 184-188; Arslan Terzioğlu, “Osmanlı Yükseliş Devrinin Ünlü Hekimbaşısı Ahi Çelebi”, Bifaskop, sy. 11, İstanbul 1983, s. 13-18; “Ahî Çelebi”, İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, İstanbul 1982, s. 340-342.
Ali Haydar Bayat