AHFEŞ el-EVSAT
الأخفش الأوسط
Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî el-Ahfeş el-Evsat (ö. 215/830 [?])
Basra dil mektebinin tanınmış âlimi.
Aslen Belhli olup Basra’da yaşadı. Mücâşi‘ b. Dârim oğullarının âzatlısıydı. Ahfeş lakabıyla tanınan Arap dil âlimlerinin tarihî sıra itibariyle ikincisi ve en meşhur olanıdır. Ahfeş el-Ekber (el-Kebîr) diye bilinen Ebü’l-Hattâb’dan sonra bir müddet Ahfeş el-Asgar (es-Sagır) lakabı ile anıldı. Ancak bu unvan daha sonra yetişen Ali b. Süleyman’a verilince kendisi tabakat yazarlarınca Ahfeş el-Evsat diye anılmaya başlandı ve nahiv sahasındaki otoritesi sebebiyle Ahfeş denilince ilk akla gelen o oldu. Tahsilini Basra’da tamamladı. En meşhur hocası, yaşça kendinden küçük olan Sîbeveyhi’dir. Hocasının hocalarından da okumuştur.
Ahfeş el-Evsat, Sîbeveyhi’nin en güçlü ve en meşhur talebesi, aynı zamanda yakın dostu oldu. Hocasının ölümünden sonra da onun el-Kitâb’ını okuttu ve bu eseri ilim dünyasına tanıttı. Hocası Sîbeveyhi, Bağdat’ta Kisâî ile yaptığı meşhur münazarada yenik sayılınca Basra’ya döndü; uğradığı haksızlığı Ahfeş’e anlattı ve Ahvaz’a gitti. Ahfeş de Kisâî ile görüşmek üzere Bağdat’a hareket etti. Kisâî’ye yönelttiği sorularla onu zor durumda bırakmasına rağmen Kisâî’nin yakın ilgisini gördü ve onun isteği üzerine yanında kalarak çocuklarına ders verdi; kendisine de Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını okuttu. Yine Kisâî’nin ısrarı üzerine Meâni’l-Kur’ân adlı eserini yazdı. Daha sonra Kisâî ile talebesi Ferrâ bu eseri örnek alarak aynı isimdeki kitaplarını yazdılar.
Nahivden başka kelâm, tefsir ve aruzla da meşgul oldu. Bununla beraber çalışmalarının ağırlık noktasını dil konuları teşkil etti. Halîl b. Ahmed’in on beş bahirlik aruz sistemine el-habeb veya elmütedârik adıyla bir bahir daha ekleyerek aruz bahirlerini on altıya çıkardı. Sîbeveyhi’ye birçok konuda muhalefet ederek farklı görüşler ileri sürdü. Bu görüşlerin birçoğunu benimseyen Kûfeli dil âlimleri daha sonra Kûfe dil mektebini meydana getirdiler. Talebeleri arasında Ebû Osman el-Mâzinî, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Riyâşî ve Kisâî gibi âlimler vardır. Onun Mu‘tezile mezhebinden olduğu bilinmektedir. Muhtelif kaynaklarda 210 (825), 215 (830) veya 221 (836) yılında vefat ettiği kaydedilmektedir.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-Kavâfî. İlk defa 1970 yılında Dr. İzzet Hasan tarafından Şam’da, ikinci defa Ahmed Râtıb en-Neffâh tarafından 1974’te Beyrut’ta yayımlanmıştır. 2. Meâni’l-Kur’ân. Dr. Fâiz Fâris’in tahkik ettiği ve 1979 yılında iki cilt halinde Kuveyt’te basılan eseri ayrıca Abdülemîr Muhammed Emîn el-Verd de neşretmiştir (Beyrut 1985). 3. Kitâbü’l-Arûz. Tek nüshası Tanta Ahmediyye Kütüphanesi’nde (nr. 38/4865) bulunan on dört varaklık bu risâleyi Seyyid el-Bahrâvî Kahire’de yayımlanan Fusûl dergisinde neşretmiştir (1986, VI, sy. 2, s. 125-161). Diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Evsat fi’n-nahv; Kitâbü’l-Mekayîs fi’n-nahv; Kitâbü’l-Mesâili’lkebîr; Kitâbü’l-Mesâili’s-sagır; Kitâbü Sıfâti’l-ganem ve elvânihâ ve ilâcihâ ve esnânihâ; Kitâbü’l-Vâhid ve’l-cem fi’l-Kur’ân; Kitâbü’t-Tasrîf; Kitâbü’l-Asvât; Kitâbü’l-Erbaa; Kitâbü’n-Nevâdir; Kitâbü’l-İştikak; Kitâbü Garîbi’l-Kur’ân ve Garîbü’l-hadîs.
BİBLİYOGRAFYA:
Sîrâfî, Ahbârü’n-nahviyyîn el-Basriyyîn (nşr. F. Krenkow), Paris 1936, s. 4; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Beyrut 1398/1978, s. 77-78; Yâkut, Mu‘cemü’l-üdebâǿ (nşr. Ahmed Ferîd Rifâî), Kahire 1355-57/1936-38 → Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), XI, 224-230; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1369-93/1950-73, II, 36-43; İbn Hallikân, Vefeyât (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1968-72, II, 380-381; Zehebî, A‘lâmü’n-nübelâ, X, 206-208; Safedî, el-Vâfî, XV, 258-260; Süyûtî, Bugyetü’l-vuât (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1384/1964 → Beyrut 1399/1979, I, 590-591; Keşfü’z-zunûn, I, 201; II, 1207, 1387, 1391, 1392, 1438, 1451, 1463, 1670, 1729, 1730, 1792; Tâhâ er-Râvî, Târîhu ulûmi’l-lugati’l-Arabiyye, Bağdad 1949, s. 94; Sezgin, GAS, II, 613; VIII, 80; IX, 68-69, ayrıca bk. İndeksler; Şevki Dayf, el-Medârisü’n-nahviyye, Kahire 1968, s. 94-108; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 61; a.mlf., “Mütedârik”, İA, VIII, 853; Ö. Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973-74, I, 323-324; Fâiz Fâris, Meâni’l-Kur’ân [Ahfeş el-Evsat], Kuveyt 1400/1979, Mukaddime, s. 13 vd.; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, I, 217-218; Ziriklî, el-A‘lâm (nşr. Züheyr Fethullah), Beyrut 1984, III, 101-102; Abdülemîr Muhammed Emîn el-Verd, Menhecü’l-Ahfeşi’l-Evsat fi’d-dirâseti’n-nahviyye, Beyrut-Bağdat 1395/1975; Mahmûd Hüsnî Mahmûd, “Min Mevâzıi’l halt beyne’l-Ehâfîş en-nuhât”, MMLAÜr., sy. 17-18 (1402-1403/1982), s. 35-54; Seyyid el-Bahrâvî, “Kitâbü’l-Arûz”, Fusûl, VI/2, Kahire 1986, s. 125-126; Brockelmann, “Ahfeş”, İA, I, 156-157; a.mlf. - Ch. Pellat, “al-Akhfash”, EI² (Fr.), I, 331.
İnci Koçak