ÂGEHÎ, Muhammed Rızâ
(ö. 1809-1874)
Türkistan’da Hîve’de yaşamış Türk tarihçisi ve şairi.
Hîve yakınlarında Kiyat’ta doğdu. Türkistan’ın büyük şair ve âlimlerinden olan amcası Şîr Muhammed Mûnis’in yanında yetişti. 1829’da onun ölümü üzerine Hîve Hanlığı’nda yüksek bir memuriyet olan mîrâblığa (sulama nâzırlığı) getirildi. 1839’da, Hîve Hanı Allah Kulu Han’ın emriyle, amcasının yarıda bıraktığı Hîve tarihini tamamlamakla görevlendirildi. 1851’de hastalığı yüzünden mîrâblıktan ayrıldı ve bundan sonraki hayatını eser telifiyle geçirdi.
Hîve Hanlığı’nın 1872’de Rus işgaline uğradığı döneme kadar bizzat şahit olduğu olayları yazan Âgehî, aynı zamanda resmî vesikalardan, raporlardan da faydalanmış ve değerli bir külliyat ortaya koymuştur. Âgehî’nin Hîve hanları tarihiyle ilgili altı eseri vardır: 1. Riyâzü’d-devle. Allah Kulu Han devri (1825-1842) tarihi olup Rahîm Kulu Sultan döneminin ilk iki yılını da içine alır. 2. Zübdetü’t-tevârîh. Rahîm Kulu Han’ın şehzadelik ve hanlık zamanından bahseder (1843-1846). 3. Câmiu’l-vukuâti’s-sultânî. Muhammed Emîn Han (1846-1855), Abdullah Han (1855) ve Kutluğ Murad Han (1855-1856) devirlerini anlatır. 4. Gülşen-i Devlet. Seyyid Muhammed Han tarihidir (1856-1864). 5. Şâhid-i İkbâl. II. Seyyid Muhammed Rahîm Han’ın saltanatının ilk sekiz yılını ihtiva eder (1864-1872). 6. Firdevs-i İkbâl. Amcası Mûnis’in başlayıp Âgehî’nin tamamladığı bu eserin Leningrad’da bulunan ve biri müellif nüshası olan iki yazması, karşılaştırmalı olarak, Mûnis ve Âgehî’nin biyografileri, nüshaların özellikleri, kaynakları ve telif safhalarını ihtiva eden bir girişle birlikte, Yuri Bregel tarafından neşredilmiştir (Shır Muhammad Mırab Munis-Muhammed Rıza Mırab Agahı, Firdaws al-Iqbal History of Khorezm, Leiden 1988). Tamamı Leningrad Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi’nde bulunan bu eserlerden Riyâzü’d-devle ve Zübdetü’t-tevârîh’in ayrıca İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 82) birer nüshası bulunmaktadır. Genellikle Türkçe yazdığı gazel, kaside, mesnevi tarzındaki manzumelerini bir divanda toplayan Âgehî, bunun yanı sıra Ravzatü’s-safâ, Târîh-i Cihângüşâ-yı Nâdirî, Gülistân, Dürre-i Nâdirî, Yûsuf u Züleyhâ, Zübdetü’l-hikâyât ve Kabusnâme gibi birçok Farsça eseri de Çağatay Türkçesi’ne kazandırmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1969, s. 224-225; M. Şakir Ülkütaşır, “Âgehî”, İTA, I, 140; Yuri Bregel, “Agahı”, EI² Suppl. (İng.), I, 46.
DİA