ABDÜLAZÎZ b. MERVÂN
عبد العزيز بن مروان
Ebü’l Asbağ Abdülazîz b. Mervân b. Hakem el-Ümevî (ö. 86/705)
Emevî halifelerinden Mervân b. Hakem’in oğlu ve Ömer b. Abdülazîz’in babası, Mısır valisi.
Medine’de doğdu ve orada yetişti. Annesi Benî Kelb kabilesinden Leylâ bint Zebbân’dır. 684 yılı Ekim ayı ortalarında Mısır’ı ele geçiren Mervân b. Hakem, yanındaki oğlu Abdülazîz’i buraya vali tayin etti. Mervân’ın ölümünden sonra halife olan Abdülmelik de babasının tavsiyesine uyarak kardeşi Abdülazîz’i yerinde bıraktı. Böylece Abdülazîz, ölümüne kadar yirmi yılı aşkın bir süre Mısır valiliği yaptı.
69 (688-89) yılında Abdülmelik’i ziyaret etmek için Dımaşk’a gittiğinde halifeye isyan etmiş olan Amr b. Saîd’i öldürmekle görevlendirildi. Fakat o, halifenin bu emrini yerine getirmekten kaçındığı gibi, öldürülen Amr b. Saîd’in yakınlarının affedilmelerini de sağladı. Ertesi yıl başlayan veba salgını sırasında Fustat’ı terketti. Nil sahilindeki Hulvân’da yerleşerek orada evler, köşkler ve camiler inşa ettirdi ve bölgeyi mâmur hale getirdi. 696 yılında da bazı ilâveler yaptırarak Amr b. Âs Camii’ni genişletti.
Halife Abdülmelik, yerine oğulları Velîd ve Süleyman’ı veliaht tayin etmek isteyince, babası tarafından daha önce ikinci veliaht tayin edilmiş bulunan Abdülazîz buna şiddetle karşı çıktı ve bu yüzden iki kardeşin arası açıldı. Halifenin bazı yakınları da bu teklife muhalefet ederek halifeyi oyaladılar. Fakat Abdülazîz çok sevdiği oğlu Asbağ’ın ölümü üzerine hastalanarak ondan on altı gün sonra Hulvân’da vefat etti; cenazesi Fustat’a nakledilerek orada defnedildi. Bunun üzerine Abdülmelik oğlu Velîd’i veliaht tayin etti.
Abdülazîz fakirlere her gün yemek dağıtan cömert, yardım sever ve ileri görüşlü bir devlet adamıydı. Mısır halkı tarafından çok sevilirdi. Kardeşi Abdülmelik gibi o da dinî ilimlere ilgi duymuş ve özellikle hadisle meşgul olmuştur. İbn Sa‘d ve Nesâî’ye göre sika* bir râvi olan Abdülazîz, babası Mervân’dan, ayrıca Ebû Hüreyre, Abdullah b. Zübeyr ve Ukbe b. Âmir’den hadis nakletmiş, kendisinden de oğlu Ömer b. Abdülazîz, Zührî ve Kesîr b. Mürre rivayette bulunmuşlardır. Ayrıca babası Mervân’ın Ebû Hüreyre’den derlediği hadis mecmuası ona intikal etmişti. Aralarında yetmiş kadar Bedir gazisinin de bulunduğu birçok sahâbî ile görüşmüş olan talebesi Suriyeli muhaddis Kesîr b. Mürre’den, Ebû Hüreyre dışındaki sahâbîlerden öğrendiği hadisleri kendisi için yazmasını istedi. Ancak bunun gerçekleşip gerçekleşmediği bilinmemektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, et-Tabakatü’l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1388/1968, V, 233, 236; VII, 448; Buhârî, et-Târîhu’l-kebîr (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî v.dğr.), Haydarâbâd 1360-80/1941-60 → Diyarbakır, ts. (el-Mektebetü’l-İslâmiyye), VI, 8; IX, 33; İbn Kuteybe, el-İmâme ve’s-siyâse (nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî), Kahire 1378/1967, II, 21; Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, V (nşr. S. D. F. Goitein), Kudüs 1936, s. 127, 136-137, 139-140 vd.; Ya‘kubî, Târîħ (nşr. M. Th. Houtsma), Leiden 1883 → Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), II, 257, 272, 277, 279, 306; Taberî, Târîħ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1960-70 → Beyrut, ts. (Dâru Süveydân), I, 419; V, 476, 539, 610; VI, 144-146, 391, 412-416; Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb (nşr. C. Pellat), Paris 1861-77, V, 205 vd.; Ebû Ömer el-Kindî, Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât (nşr. R. Guest), Leiden 1912, s. 49-57; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (nşr. C. J. Tornberg), Leiden 1851-76 → Beyrut 1399/1979, IV, 189-190, 301, 302, 513 vd.; İbn Hallikân, Vefeyât (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1398/1978, I, 370; III, 72; IV, 113; V, 298; VI, 302; Makrîzî, el-Hıtat, Bulak 1270, I, 210; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, IV, 249-251; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, VI, 356; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Kahire 1350-51 → Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), I, 95; Nabia Abbot, Studies in Arabic Literary Papyri, II: Quranic Commentary and Tradition, Chicago 1967, s. 20; Muhammed Hamîdullah, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam b. Münebbih (trc. Kemal Kuşçu), İstanbul 1967, s. 51-52; K. V. Zetterstéen, “Abdülaziz”, İA, I, 63; a.mlf., “Abd al-Azız b. Marwan”, EI² (İng.), I, 58.
İsmail Yiğit