ABDERÎ, Ebû Muhammed

ابو محمد العبدري

Ebû Muhammed Muhammed b. Muhammed b. Alî el-Abderî el-Hâhî [ الحاحي ]

er-Risâletü’l-Magrîbiyye adlı seyahatnamesiyle meşhur VII. (XII.) yüzyıl müellifi.

Abderî nisbesini Kureyşîler’den Abdü’d-Dâr b. Kusayy’ın soyundan geldiği için, el-Hâhî nisbesini ise Mağrib’de Hâhâ bölgesinde oturduğu için almıştır. Hayatı hakkında, seyahatnamesinden çıkarılabilenler dışında bilgi yok gibidir. Taşıdıkları isim benzerliğinden, yaşadıkları zaman ve bölge yakınlığından dolayı başka şahsiyetlerle karıştırıldığı da görülmektedir. Aslen Belensiyeli (Valencia) olduğu rivayet edilir. Ne zaman doğduğu, hatta vefat tarihi dahi


bilinmemektedir. Rihle’sinden öğrenildiğine göre, 688’de (1289) seyahate çıktığı zaman, ailesiyle birlikte, Mağrib’de Merakeş’in batısında, kuzeyde Tensift nehri boylarından sahilde Suveyre’ye (Mogador), doğuda Tensift’le birleşen Esifinual nehrinden Atlas Okyanusu sahillerine uzanan Hâhâ bölgesinde ve bu topraklara adını vermiş olan kabilenin arasında bulunuyordu. Bâce, Tunus, Kayrevan, İskenderiye ve Kahire üzerinden Hicaz’a gitti; dönüşte yine İskenderiye’ye uğradı. Abderî seyahati sırasında zamanının âlimleri ve edipleriyle görüşme fırsatını buldu. Bu sayede muhtelif yerlerde ders aldığı âlimler arasında Şerefüddin ed-Dimyâtî, İbn Dakıkul‘îd, Ziyâeddin İbnü’l-Müneyyir, Abdullah b. Hârûn et-Tâî el-Kurtubî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Esedî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Karâfî gibi simalar vardır. Eserinden sûfîliğe meyli olduğu anlaşılan Abderî, Tunus’ta Şeyh Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf el-Endelüsî’den hırka giymiştir. Ebü’l-Kasım b. Rıdvân ile oğlu Muhammed talebeleri arasında anılır.

Bilinen ve mevcut olan tek eseri er-Rihletü’l-Maġribiyye’dir. Eserde, 25 Zilkade 688’de (11 Aralık 1289) hac farizası için çıktığı seyahati sırasında geçtiği yerler hakkında bilgi verir. Eser, Abderî’nin gördüğü yerlerin topografyasına dair doğru bilgiler ve coğrafî tasvirler bakımından ehemmiyet taşımaz. Fakat arkeoloji bakımından dikkate değer müşahedeleri, müellifinin bu yerlerin örf ve âdetlerine dair tetkik ve tesbitlerini ve bilhassa XIII. asır sonlarında Kuzey Afrika’daki ilim ve kültür hayatıyla ilgili bol malzemeyi ihtiva eden er-Rihle, gerek müellifin, gerekse oğlunun icâzet aldığı âlimler hakkında etraflı bilgi verir; işaret edilen asırda ve muhitlerde muhtelif sahaların otoriteleri, bunların derslerinde okuttukları eski ve yeni ana eserleri tanıtır. Bu bakımdan er-Rihle, daha sonra yazılan seyahatname tarzındaki eserlere tesir etmekle kalmamış, bilhassa hal tercümesi müelliflerinin faydalandıkları önemli bir kaynak olmuştur. Müellifin geniş bilgisi eserinin ehemmiyetini artırır. Sağlam bir dil tahsili görmüş olan bu kudretli edip, eserinde cinaslar ve istiarelerle örülü, tasannulu bir üslûp kullanır. Onun bu sanatkâr tarafının ve dile hâkimiyetinin en canlı vesikası şiirleridir. Eserine aldığı manzumelerinden birinde oğluna ahlâkî düsturlar gösterir ve nasihatlar verir; diğer bir şiirinde de Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye hitap ederek ondan İslâm ülkelerini hıristiyanların hâkimiyetinden kurtarmasını ister.

er-Rihletü’l-Magribiyye, biri Muhammed el-Fâsî (Rabat 1968, Muhammed el-Hâmis Üniversitesi neşriyatından), diğeri Ahmed b. Cedv (Kostantine, ts., Cezayir Edebiyat Fakültesi neşriyatı, sy. 1) tarafından olmak üzere iki defa neşredilmiştir. Abderî, Rihle’sinin 500 beyitlik bir manzum hulâsasını da yapmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, Fas 1347, II, 192; Brockelmann, GAL, I, 482; Suppl., I, 883; Ziriklî, el-Alâm, Kahire 1373-78/1954-59, VII, 260; X, 225; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, Dımaşk 1376-80/1957-61, XI, 244; M. Muhammed et-Tihâmî, “Rihletü’l-Abderî ile’l-Hicâz”, ed-Dâre, IX/4, Riyad 1404/1984, s. 95-105; Muhammed el-Fâsî, Ebû Abdullah Muhammed el-Abderî”, Revista Del Instituto de Estudios Islamicos en Madrid, IX, X, Madrid 1961-62, s. 1-14; Mohamed Ben Cheneb, “Abderî”, İA, I, 24; a.mlf.#W. Hoenerbach, “al-Abdarı”, EI² (İng.), I, 96.

Nihad M. Çetin